عقل آید سوی حلمش مستجیر ** ساقیم تو بوده‌ای دستم بگیر
Reason comes to seek refuge with His forbearance, (saying), “Thou hast been my Sáqí (Thou hast intoxicated me): take my hand (succour me)!”
فرمودن شاه ایاز را کی اختیار کن از عفو و مکافات کی از عدل و لطف هر چه کنی اینجا صوابست و در هر یکی مصلحتهاست کی در عدل هزار لطف هست درج و لکم فی القصاص حیوة آنکس کی کراهت می‌دارد قصاص را درین یک حیات قاتل نظر می‌کند و در صد هزار حیات کی معصوم و محقون خواهند شدن در حصن بیم سیاست نمی‌نگرد
How the King said to Ayáz, “Choose either to pardon or to punish, for in the present case ’tis (equally) right whether you do justice or show mercy; and there are advantages in each.” Within justice a thousand mercies are enclosed: (God hath said), “and for you in retaliation there is a life.” He who deems retaliation abominable is regarding only the single life of the murderer and does not consider the hundreds of thousands of lives that will be protected and kept safe, as in a fortress, by fear of punishment.
کن میان مجرمان حکم ای ایاز ** ای ایاز پاک با صد احتراز
“O Ayáz, pass sentence on the culprits! O incorruptible Ayáz who takest infinite precautions (to keep thyself pure),
گر دو صد بارت بجوشم در عمل ** در کف جوشت نیابم یک دغل 2110
Though I boil (test) thee in practice two hundred times, I do not find any refuse in the foam of thy boiling.
ز امتحان شرمنده خلقی بی‌شمار ** امتحانها از تو جمله شرمسار
A countless multitude of people are ashamed of (being put to) the test, (but) all tests are ashamed of (being tried on) thee.
بحر بی‌قعرست تنها علم نیست ** کوه و صد کوهست این خود حلم نیست
It (thy knowledge) is a bottomless ocean: it is not (creaturely) knowledge alone; it (thy forbearance) is a mountain and a hundred mountains: indeed, it is not (creaturely) forbearance.”
گفت من دانم عطای تست این ** ورنه من آن چارقم و آن پوستین
He (Ayáz) replied, “I know that this is thy gift; otherwise I am (nothing except) those rustic shoon and that sheepskin jacket.”
بهر آن پیغامبر این را شرح ساخت ** هر که خود بشناخت یزدان را شناخت
Hence the Prophet expounded this (matter), (when he said), “Whoso knoweth himself knoweth God.”
چارقت نطفه‌ست و خونت پوستین ** باقی ای خواجه عطای اوست این 2115
The seed (from which you were conceived) is your shoon, and your blood is the sheepskin jacket: (all) the rest, O master, is His gift.
بهر آن دادست تا جویی دگر ** تو مگو که نیستش جز این قدر
He hath given it to you in order that you may seek more: do not say, “He has only this amount (to give).”
زان نماید چند سیب آن باغبان ** تا بدانی نخل و دخل بوستان
The gardener shows a number of apples, to the end that you may know the trees and produce of the orchard.
کف گندم زان دهد خریار را ** تا بداند گندم انبار را
He (the wheat-merchant) gives the purchaser a handful of wheat, in order that he may know (the quality of) the wheat in the granary.
نکته‌ای زان شرح گوید اوستاد ** تا شناسی علم او را مستزاد
The teacher explains a nice point in order that you may recognise that his knowledge exceeds (those limits);
ور بگویی خود همینش بود و بس ** دورت اندازد چنانک از ریش خس 2120
And if you say, “This is all (the knowledge) he has,” he will cast you far (from him) as sticks and straws (are cast) from the beard.
ای ایاز اکنون بیا و داده ده ** داد نادر در جهان بنیاد نه
“Now come, O Ayáz, and deal justice: lay the foundation of a rare justice in the world.
مجرمانت مستحق کشتن‌اند ** وز طمع بر عفو و حلمت می‌تنند
Those who have sinned against thee deserve to be killed, but in hope (of escaping death) they are attending (waiting upon) thy pardon and forbearance,
تا که رحمت غالب آید یا غضب ** آب کوثر غالب آید یا لهب
To see whether mercy will prevail or wrath, whether the water of Kawthar will prevail or the flames (of Hell).”
از پی مردم‌ربایی هر دو هست ** شاخ حلم و خشم از عهد الست
From the (ancient) Covenant of Alast (until now) both (these) boughs, (namely) forbearance and anger, are in existence for the purpose of carrying men (up to God).
بهر این لفظ الست مستبین ** نفی و اثباتست در لفظی قرین 2125
Hence the perspicuous word Alast is (a case of) negation and affirmation joined in one word,
زانک استفهام اثباتیست این ** لیک در وی لفظ لیس شد قرین
Because this (Alast) is an affirmative question, but (nevertheless) the word laysa is buried in it.
ترک کن تا ماند این تقریر خام ** کاسه‌ی خاصان منه بر خوان عام
Leave off, and let this exposition remain incomplete: do not lay the bowl for the elect on the table of the vulgar.
قهر و لطفی چون صبا و چون وبا ** آن یکی آهن‌ربا وین که‌ربا
(’Tis) a wrath and a mercy like the zephyr (sabá) and the plague (wabá): the former is (like) the iron-attracting (magnet) and the latter (like) the straw attracting (amber).
می‌کشد حق راستان را تا رشد ** قسم باطل باطلان را می‌کشد
The truth draws the righteous to righteousness; the false class (of things) draws the false (the wicked).
معده حلوایی بود حلوا کشد ** معده صفرایی بود سرکا کشد 2130
(If) the belly be sweet, it draws sweets (to itself); (if) the belly be bilious (acid), it draws vinegar (to itself).
فرش سوزان سردی از جالس برد ** فرش افسرده حرارت را خورد
A burning (hot) carpet takes away coldness from one who sits (on it); a frozen (cold) carpet consumes (his) heat.
دوست بینی از تو رحمت می‌جهد ** خصم بینی از تو سطوت می‌جهد
(When) you see a friend, mercy is aroused in you; (when) you see an enemy, violence is aroused in you.