خود تو دانی که آفتابی در حمل ** تا چه گوید با نبات و با دقل
You yourself know what (words) a sun, in (the sign of) Aries, speaks to the plants and the date-palms;
خود تو دانی هم که آن آب زلال ** می چه گوید با ریاحین و نهال
You yourself, too, know what the limpid water is saying to the sweet herbs and the sapling.
صنع حق با جمله اجزای جهان ** چون دم و حرفست از افسون‌گران 1070
The doing of God towards all the particles of the world is like the words (spells) breathed by enchanters.
جذب یزدان با اثرها و سبب ** صد سخن گوید نهان بی‌حرف و لب
The Divine attraction holds a hundred discourses with the effects and secondary causes, without (uttering) a word or (moving) a lip.
نه که تاثیر از قدر معمول نیست ** لیک تاثیرش ازو معقول نیست
Not that the production of effects by the Divine decree is not actual; but His production of effects thereby is inconceivable to reason.
چون مقلد بود عقل اندر اصول ** دان مقلد در فروعش ای فضول
Since reason has learned by rote (from the prophets) in regard to the fundamentals, know O trifler, that it (also) learns by rote in regard to the derivatives.
گر بپرسد عقل چون باشد مرام ** گو چنانک تو ندانی والسلام
If reason should ask how the aim may be (attained), say, “In a manner that thou knowest not, and (so) farewell!”
معاتبه‌ی مصطفی علیه‌السلام با صدیق رضی الله عنه کی ترا وصیت کردم کی به شرکت من بخر تو چرا بهر خود تنها خریدی و عذر او
How Mustafá (Mohammed), on whom be peace, reproached the Siddíq, may God be pleased with him, saying, “I enjoined thee to buy in partnership with me: why hast thou bought for thyself alone?” and his (the Siddíq's) excuse.
گفت ای صدیق آخر گفتمت ** که مرا انباز کن در مکرمت 1075
He (the Prophet) said, “Why, O Siddíq, I told thee to make me the partner in (thy) generosity.”
گفت ما دو بندگان کوی تو ** کردمش آزاد من بر روی تو
He replied, “We are two slaves in thy street: I set him free for thy sake.
تو مرا می‌دار بنده و یار غار ** هیچ آزادی نخواهم زینهار
Keep me as thy slave and loyal friend: I want no freedom, beware (of thinking so)!
که مرا از بندگیت آزادیست ** بی‌تو بر من محنت و بیدادیست
For my freedom consists in being thy slave: without thee, tribulation and injustice are (inflicted) on me.
ای جهان را زنده کرده ز اصطفا ** خاص کرده عام را خاصه مرا
O thou who through being the chosen (Prophet) hast brought the (whole) world to life and hast made the common folk to be the elect, especially me,
خوابها می‌دید جانم در شباب ** که سلامم کرد قرص آفتاب 1080
In my youth my spirit used to dream that the orb of the sun salaamed to me,
از زمینم بر کشید او بر سما ** همره او گشته بودم ز ارتقا
And lifted me up from earth to heaven: by mounting (so) high I had become its fellow-traveller.
گفتم این ماخولیا بود و محال ** هیچ گردد مستحیلی وصف حال
I said (to myself), ‘This is an hallucination and absurd: how should absurdity ever become actuality?’
چون ترا دیدم بدیدم خویش را ** آفرین آن آینه‌ی خوش کیش را
When I beheld thee I beheld myself: blessings on that mirror goodly in its ways!
چون ترا دیدم محالم حال شد ** جان من مستغرق اجلال شد
When I beheld thee, the absurd became actual for me: my spirit was submerged in the Glory.
چون ترا دیدم خود ای روح البلاد ** مهر این خورشید از چشمم فتاد 1085
When I beheld thee, O Spirit of the world, verily love for this (earthly) sun fell from mine eye.
گشت عالی‌همت از نو چشم من ** جز به خواری نگردد اندر چمن
By thee mine eye was endowed with lofty aspiration: it looks not on the (earthly) garden save with contempt.
نور جستم خود بدیدم نور نور ** حور جستم خود بدیدم رشک حور
I sought light: verily I beheld the Light of light. I sought the houri: verily (in thee) I beheld an object of envy to the houri.
یوسفی جستم لطیف و سیم تن ** یوسفستانی بدیدم در تو من
I sought a Joseph comely and with limbs (white as) silver: in thee I beheld an assembly of Josephs.
در پی جنت بدم در جست و جو ** جنتی بنمود از هر جزو تو
I was (engaged) in searching after Paradise: from every part of thee a Paradise appeared (to me).
هست این نسبت به من مدح و ثنا ** هست این نسبت به تو قدح و هجا 1090
In relation to me this is praise and eulogy; in relation to thee this is vituperation and satire,
هم‌چو مدح مرد چوپان سلیم ** مر خدا را پیش موسی کلیم
Like the praise given to God by the simple shepherd in the presence of Moses the Kalím—
که بجویم اشپشت شیرت دهم ** چارقت دوم من و پیشت نهم
‘I will seek out Thy lice, I will give Thee milk, I will stitch Thy shoon and lay them before Thee.’