-
آن حقیقت را که باشد از عیان ** هیچ تاویلی نگنجد در میان
- Hâlbuki âyan âlemine mensup olan hakikatse hiçbir suretle tevil edemez.
-
چون که هر حس بندهی حس تو شد ** مر فلکها را نباشد از تو بد
- Her duygu, senin duyguna kul olunca gayri felekler bile senden ayrılamaz.
-
چون که دعویی رود در ملک پوست ** مغز آن کی بود قشر آن اوست 3250
- Bir derinin sahibi kimdir diye dâva çıksa, deri kiminse içi de onundur.
-
چون تنازع در فتد در تنگ کاه ** دانه آن کیست آن را کن نگاه
- Bir saman denginin kime ait olduğunda nizaa düşülse buğday kimin? Sen ona bak! (çünkü saman da buğday sahibinindir.)
-
پس فلک قشر است و نور روح مغز ** این پدید است آن خفی زین رو ملغز
- Felek kabuktur, ruhun nuru iç. Bu görünürde o görünmez. Ayağın kaymasın, sallanma, kendine gel!
-
جسم ظاهر روح مخفی آمده ست ** جسم همچون آستین جان همچو دست
- Cisim zahiridir, ruhsa gizli. Cisim yen gibidir, ruh el gibi.
-
باز عقل از روح مخفیتر بود ** حس سوی روح زوتر ره برد
- Akılsa ruhtan daha gizlidir. Duygu, ruhu çabucak anmalı.
-
جنبشی بینی بدانی زنده است ** این ندانی که ز عقل آگنده است 3255
- Meselâ bir hareket gördün mü anlarsın ki o hareket eden diridir. Fakat akıllı mı acaba? Bunu bilemezsin.
-
تا که جنبشهای موزون سر کند ** جنبش مس را به دانش زر کند
- Mevzun hareketlere başlar, bakırın kimya ile altın oluşu gibi o da hareketlerini bilgisiyle tanzim ederse,
-
ز آن مناسب آمدن افعال دست ** فهم آید مر ترا که عقل هست
- Ele benzeyen ruhun o münasebetli, o muntazam hareketlerinden anlarsın ki aklı vardır.
-
روح وحی از عقل پنهانتر بود ** ز انکه او غیب است او ز ان سر بود
- Vahiy kabul eden ruhsa akıldan da gizlidir. Çünkü o gayptır, gayp âlemindendir.
-
عقل احمد از کسی پنهان نشد ** روح وحیش مدرک هر جان نشد
- Ahmed’in aklı kimseden gizli değildir, herkes onun akıl ve kemal sahibi olduğunu bilirdi. Fakat vahiy ruhunu her can anlayamadı.
-
روح وحیی را مناسبهاست نیز ** در نیابد عقل کان آمد عزیز 3260
- Vahiy ruhuna münasip şeyler de var, fakat onları akıl anlayamaz. Çünkü o ruh pek yücedir.
-
گه جنون بیند گهی حیران شود ** ز انکه موقوف است تا او آن شود
- Akıl, o ruhun işlerine gâh delilik diye bakar, gâh şaşkınlık diye. Çünkü onu anlamak, o olmaya bağlıdır.
-
چون مناسبهای افعال خضر ** عقل موسی بود در دیدش کدر
- Hızır’a göre alelâde olan işler Musa’nın aklını şaşırttı, Musa onları görünce bulandı.
-
نامناسب مینمود افعال او ** پیش موسی چون نبودش حال او
- O işler Musa’ya aykırı göründü. Çünkü Musa o hale sahip değildi.
-
عقل موسی چون شود در غیب بند ** عقل موشی خود کی است ای ارجمند
- Musa’nın aklı bile gayp işlerine ermezse, ey ulu kişi, bir farenin aklı nedir ki bu işlere ersin!
-
علم تقلیدی بود بهر فروخت ** چون بیابد مشتری خوش بر فروخت 3265
- Taklit bilgisi, satış içindir, bu bilgi sahibi, müşteri buldu mu, bilgisini güzelce satar.
-
مشتری علم تحقیقی حق است ** دایما بازار او با رونق است
- Fakat hakikat bilgisine müşteri, Allah’tır. Bu bilgi sahibinin pazarı daima işler, daima parlar.
-
لب ببسته مست در بیع و شری ** مشتری بیحد که الله اشتری
- Alışveriş ederken mest bir halde ağzını yumup oturur. Fakat müşterisi Allah’tır.
-
درس آدم را فرشته مشتری ** محرم درسش نه دیو است و پری
- Âdemin dersine melek müşteridir, o derse dev ve peri mahrem değildir.
-
آدم أنبئهم بأسما درس گو ** شرح کن اسرار حق را مو به مو
- Âdem, senin dersin her şeyin adını haber vermektir. Haydi, Allah sırlarını kıldan kıla anlat.
-
آن چنان کس را که کوته بین بود ** در تلون غرق و بیتمکین بود 3270
- Kısa görüşlü, daima halden hale giren, renkten renge boyanan ve temkini bulunmayan,
-
موش گفتم ز انکه در خاک است جاش ** خاک باشد موش را جای معاش
- Kişiye fare dedim, çünkü yeri, yurdu topraktır. Farenin de geçim yeri topraktan ibarettir.
-
راهها داند ولی در زیر خاک ** هر طرف او خاک را کرده ست چاک
- Yolları, izleri bilmez değil, bilir ama yer altındakileri bilir. O, her yanda toprağı delmiş, delik deşik etmiştir.