دل نباشد، تن چه داند گفتوگو ** دل نجوید، تن چه داند جستجو
Gönül olmasa ten, konuşmayı ne bilir? Gönül aramasa ten, araştırmadan ne anlar?
پس نظرگاه شعاع آن آهن است ** پس نظرگاه خدا دل نی تن است
Demek ki şûlelerin nazargâhı o demirdir. Şu halde Allah’ın nazargâhı da gönüldür, ten değil!
باز این دلهای جزوی چون تن است ** با دل صاحب دلی کاو معدن است
Sonra bu cüzi olan gönüller de hakikî maden olan gönül sahibinin gönlüne nispetle ten gibidir.
بس مثال و شرح خواهد این کلام ** لیک ترسم تا نلغزد وهم عام840
Bu söz, çok misal ister, çok şerh ve izah ister. Fakat avamın anlayışı sürçer diye korkuyorum.
تا نگردد نیکویی ما بدی ** اینکه گفتم هم نبد جز بیخودی
Bu suretle iyiliğimiz kötülük olmasın. İyilik yapıyoruz diye kötülükte bulunmayalım, bu söylediğim de ancak kendimde olmadığından, ihtiyarım elimde bulunmadığından.
پای کج را کفش کج بهتر بود ** مر گدا را دستگه بر در بود
Çarpık ayağa çarpık ayakkabı daha iyi, yoksulun eli ancak kapıya varır.
امتحان پادشاه به آن دو غلام که نو خریده بود
Padişahın, yeni aldığı iki köleyi sınaması
پادشاهی دو غلام ارزان خرید ** با یکی ز آن دو سخن گفت و شنید
Bir padişah ucuza iki köle satın aldı. Onlardan birisiyle bir iki söz konuştu.
یافتش زیرک دل و شیرین جواب ** از لب شکر چه زاید شکر آب
Köleyi anlayışlı, zeki ve tatlı sözlü buldu. Zaten şeker gibi dudaktan ancak şeker şerbeti zuhur eder.
آدمی مخفی است در زیر زبان ** این زبان پرده است بر درگاه جان845
Âdemoğlu dilinin altında gizlidir. Bu dil, can kapısına perdedir.
چون که بادی پرده را در هم کشید ** سر صحن خانه شد بر ما پدید
Bir rüzgâr esti de kapıyı kaldırdı mı evin içinde ne varsa görürüz.
کاندر آن خانه گهر یا گندم است ** گنج زر یا جمله مار و کژدم است
O evde inci mi var, buğday mı; altın hazinesi mi var, yoksa yılan ve akreplerle mi dolu?
یا در او گنج است و ماری بر کران ** ز انکه نبود گنج زر بیپاسبان
Yoksa içerde hazinemi var da kapısında yılan beklemekte? Çünkü altın hazinesi bekçisiz olmaz.
بیتامل او سخن گفتی چنان ** کز پس پانصد تامل دیگران
Köle, düşünmeden öyle söz söylemekteydi ki başkaları beş yüz defa düşünür de ancak öyle bir söz söyleyebilir.
گفتی اندر باطنش دریاستی ** جمله دریا گوهر گویاستی850
Sanki içinde deniz var, deniz de baştanbaşa söyleyen incilerle dolu…
نور هر گوهر کز او تابان شدی ** حق و باطل را از او فرقان شدی
Ondan parlayan her incinin nuru, Hak ile bâtılı ayırır.
نور فرقان فرق کردی بهر ما ** ذره ذره حق و باطل را جدا
Kuran’ın nuru da Hak ile bâtılı zerre, zerre fark eder, bize gösterir.
نور گوهر نور چشم ما شدی ** هم سؤال و هم جواب از ما بدی
O incinin nuru, gözümüzün nuru olsaydı suali de biz sorardık, cevabı da biz verirdik.
چشم کژ کردی دو دیدی قرص ماه ** چون سؤال است این نظر در اشتباه
Gözünü eğrilttin de onun için ayı iki gördün. İşte bu bakış, şüpheye düşüp sual sormaya benzer.
راست گردان چشم را در ماهتاب ** تا یکی بینی تو مه را نک جواب855
Gözünü doğrult da aya öyle bak ki tek göresin. İşte cevabı da bu!
فکرتت که کژ مبین نیکو نگر ** هست آن فکرت شعاع آن گهر
Düşünceni doğrult, iyi bak. Çünkü düşünce de o incinin pırıltılarındandır.
هر جوابی کان ز گوش آید به دل ** چشم گفت از من شنو آن را بهل
Kulaktan gönle doğan her cevaba göz; onu bırak, cevabı benden duy der.
گوش دلاله ست و چشم اهل وصال ** چشم صاحب حال و گوش اصحاب قال
Kulak vasıtadır, vuslata erense göz; Göz hâl sahibidir, kulaksa dedikoduda!
در شنود گوش تبدیل صفات ** در عیان دیدها تبدیل ذات