بود شاهی بود او را بنده‌ای ** مرده عقلی بود و شهوت‌زنده‌ای1490
Bir padişahın aklı ölmüş, şehveti diri bir kölesi vardı.
خرده‌های خدمتش بگذاشتی ** بد سگالیدی نکو پنداشتی
Padişahın ince hizmetlerini bırakır, kötü düşüncelere dalar, fakat yaptığını iyi sanırdı!
گفت شاهنشه جرااش کم کنید ** ور بجنگد نامش از خط بر زنید
Padişah nafakasını azaltın... Söylenir dırlanırsa adını kullar arasından silin dedi.
عقل او کم بود و حرص او فزون ** چون جرا کم دید شد تند و حرون
Kölenin aklı azdı, hırsı çok... Nafakasını az görünce kızdı, serkeşleşti.
عقل بودی گرد خود کردی طواف ** تا بدیدی جرم خود گشتی معاف
Aklı olsaydı kendi kendinin etrafında döner dolaşır, düşünür taşınır da suçunu görür, kendisini affettirirdi.
چون خری پابسته تندد از خری ** هر دو پایش بسته گردد بر سری1495
Eşekliği yüzünden bir ayağı bağlanmış eşek serkeşliğe kalkıştı mı iki ayağı da boynuna bağlanır!
پس بگوید خر که یک بندم بست ** خود مدان کان دو ز فعل آن خسست
Eşek, bana bir bağ kâfidir derse aldırış etme! Çünkü bu iki bağ, o bayağı hayvanın hareketi yüzünden bağlanmıştır!
در تفسیر این حدیث مصطفی علیه‌السلام کی ان الله تعالی خلق الملائکة و رکب فیهم العقل و خلق البهائم و رکب فیها الشهوة و خلق بنی آدم و رکب فیهم العقل و الشهوة فمن غلب عقله شهوته فهو اعلی من الملائکة و من غلب شهوته عقله فهو ادنی من البهائم
Mustafa aleyhisselâm “Ulu Allah melekleri yarattı, onlara akıl verdi. Hayvanları yarattı, onlara hem akıl verdi hem şehvet. Kimin aklı, şehvetinden üstün olursa meleklerden daha yücedir. Kimin şehveti aklından üstünse hayvanlardan aşağıdır” dedi; bu hadisin tefsiri
در حدیث آمد که یزدان مجید ** خلق عالم را سه گونه آفرید
Hadiste gelmiştir: Ulu Allah, halkı üç çeşit yarattı.
یک گره را جمله عقل و علم و جود ** آن فرشته‌ست او نداند جز سجود
Bir bölüğü, tamamı ile akıldan, bilgiden ve cömertlikten ibaret... Bunlar meleklerdir, secdeden başka bir iş bilmezler!
نیست اندر عنصرش حرص و هوا ** نور مطلق زنده از عشق خدا
Yaradılışlarında hırs ve heva yoktur... Mutlak nurdur onlar, Allah aşkıyla dirilmişlerdir.
یک گروه دیگر از دانش تهی ** هم‌چو حیوان از علف در فربهی1500
Bir bölüğü ise bilgisizdir... Hayvan gibi ot otlamakla semirirler.
او نبیند جز که اصطبل و علف ** از شقاوت غافلست و از شرف
Onlar, ahırdan, ottan başka bir şey görmezler... Kötülükten de gafildirler, yücelikten, iyilikten de!
این سوم هست آدمی‌زاد و بشر ** نیم او ز افرشته و نیمیش خر
Üçüncü bölükse âdemoğullarıdır, insanlardır. Bunları yarı yaradılışları bakımından melektirler, yarı yaradılışları bakımından eşek!
نیم خر خود مایل سفلی بود ** نیم دیگر مایل عقلی بود
Eşek olan yarıları, aşağılığa meyleder, öbür yarıları da akla meyleder!
آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب ** وین بشر با دو مخالف در عذاب
İlk iki bölük savaştan, çekişten anlamaz, istirahat ve huzur içindedir. Fakat bu bölük, yani insan ikisine de aykırıdır ve azap içindedir.
وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند ** آدمی شکلند و سه امت شدند1505
Bu insanda sınanma yönünden bölüklere ayrılmıştır... Hepsi insan şeklindedir ama üç kısımdır:
یک گره مستغرق مطلق شدست ** هم‌چو عیسی با ملک ملحق شدست
Bir kısmı, mutlak varlık olan Allah’a dalmış, kendini kaybetmiş olanlardır... Bunlar İsa gibi meleklere katılmışlardır.
نقش آدم لیک معنی جبرئیل ** رسته از خشم و هوا و قال و قیل
Surette insandır bunlar, fakat hakikatte Cebrail... Kızgınlıktan heva ve hevesten, dedikodudan kurtulmuşlardır.
از ریاضت رسته وز زهد و جهاد ** گوییا از آدمی او خود نزاد
Riyazattan da kurtulmuşlardır, zahitlikten ve savaştan da... Sanki onlar, insanoğlundan doğmamışlardır!
قسم دیگر با خران ملحق شدند ** خشم محض و شهوت مطلق شدند
İkinci kısmı eşeklere katılmış olanlardır. Bunlar kızgınlığın ta kendisi olmuşlar, tepeden tırnağa kadar şehvet kesilmişlerdir.
وصف جبریلی دریشان بود رفت ** تنگ بود آن خانه و آن وصف زفت1510
Bunlardaki Cebrail’lik meleklik sıfatı gitmiştir... Çünkü o ev dardı, o sıfat da büyük, sığamadı, geçip gitti!
مرده گردد شخص کو بی‌جان شود ** خر شود چون جان او بی‌آن شود
Canı olmayan adam ölür... Canında bu sıfat bulunmayan kişi de eşek olur.
زانک جانی کان ندارد هست پست ** این سخن حقست و صوفی گفته است
Çünkü bu sıfatta olmayan can bayağıdır, aşağıdır... Bu sözü sofi söylemiştir, doğrudur!
او ز حیوانها فزون‌تر جان کند ** در جهان باریک کاریها کند
O hayvanlardan da fazla can çekişir... Âlemde ince işlere girişir!
مکر و تلبیسی که او داند تنید ** آن ز حیوان دیگر ناید پدید
Onun örüp dokuduğu hile ve şeytanlık, başka bir hayvandan zuhur edemez!
جامه‌های زرکشی را بافتن ** درها از قعر دریا یافتن1515
Altın sırmalı elbiseler dokur, denizin dibinden inciler çıkarır...
خرده‌کاریهای علم هندسه ** یا نجوم و علم طب و فلسفه
Hendese bilgilerinin en ince noktalarını bilir yahut nücum, tıp ve felsefe bilgilerini elde eder!
که تعلق با همین دنیاستش ** ره به هفتم آسمان بر نیستش
Çünkü onun, ancak bu dünya ile alâkası vardır... Yedinci kat göğe çıkmaya yolu yoktur.
این همه علم بنای آخرست ** که عماد بود گاو و اشترست
Bütün bu bilgiler, ahır yapısına yarar... Ahır da öküzle devenin varlığına destektir!
بهر استبقای حیوان چند روز ** نام آن کردند این گیجان رموز
Hayvanların birkaç gün yaşamalarına yarayan bu bilgilerin adını, şu ahmaklar remizler, ince şeyler kodular.
علم راه حق و علم منزلش ** صاحب دل داند آن را با دلش1520
Allah yolunun, Allah durağının bilgisini ancak gönül sahibi yahut da gönül sahibinin gönlü bilir!
پس درین ترکیب حیوان لطیف ** آفرید و کرد با دانش الیف
İşte Allah bu terkiple lâtif bir hayvan olan insanı yarattı, onu bilgilere eş etti.
نام کالانعام کرد آن قوم را ** زانک نسبت کو بیقظه نوم را
O bölüğe “hayvanlar gibi” dedi... Çünkü uyanıklığın uykuyla ne münasebeti var?
روح حیوانی ندارد غیر نوم ** حسهای منعکس دارند قوم
Hayvani ruhta ancak uyku bulunur... Bu çeşit insanlarda aksine duygular vardır.
یقظه آمد نوم حیوانی نماند ** انعکاس حس خود از لوح خواند
Fakat uyanıklık gelmedi de hayvani uyku kalmadı mı duygusunun aksi ve aykırı olduğunu levhten okur anlar!
هم‌چو حس آنک خواب او را ربود ** چون شد او بیدار عکسیت نمود1525
Uykuya dalan kişinin uyandığı zaman, rüyada gördüklerinin aksini görmesi gibi!
لاجرم اسفل بود از سافلین ** ترک او کن لا احب الافلین
Hülâsa o aşağılık kişi, aşağılık âlemdendir... Onu bırak, “Ben batanları sevmem, de!”
در تفسیر این آیت کی و اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسا و قوله یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا
Kalplerinde hastalık olanlara gelince: Kur’an, onların gönüllerindeki pisliği arttırır ve "Allah, Kur’an’daki misallerle çoğunu azdırır, çoğunu da doğru yola götürür" ayetlerinin tefsiri
زانک استعداد تبدیل و نبرد ** بودش از پستی و آن را فوت کرد
Çünkü hayvani ruha sahip olan kişinin, huylarını değiştirmeye, nefsiyle savaşa girişmeye, aşağılıktan kurtulmaya istidadı vardı ama o istidadı fevt etti!
باز حیوان را چو استعداد نیست ** عذر او اندر بهیمی روشنیست
زو چو استعداد شد کان رهبرست ** هر غذایی کو خورد مغز خرست
İnsandan yol gösteren bu istidat gitti mi ne yerse yesin eşek beynidir!
گر بلادر خورد او افیون شود ** سکته و بی‌عقلیش افزون شود1530
Aklı arttıran bir ilâç olan belâdür yese afyon kesilir... Kalp illeti ve akılsızlığı artar!
ماند یک قسم دگر اندر جهاد ** نیم حیوان نیم حی با رشاد
İnsanların bir bölüğüyse savaştadır. Yarı hayvan, doğru yolu bulma bakımından yarı insandır!
روز و شب در جنگ و اندر کش‌مکش ** کرده چالیش آخرش با اولش
Gece gündüz savaşta, çekiştedir bunlar... Sonu yani insanlığı, önüyle yani hayvanlığıyla savaşır durur.
چالیش عقل با نفس هم چون تنازع مجنون با ناقه میل مجنون سوی حره میل ناقه واپس سوی کره چنانک گفت مجنون هوا ناقتی خلفی و قدامی الهوی و انی و ایاها لمختلفان
Aklın nefisle savaşı Mecnun’un devesiyle savaşına benzer. Mecnun’un sevdası Leylâ’dır, devenin sevdası yavrusuna. Nitekim Mecnun da “Devemin sevdası ardındakinedir, benim sevdam önümdekine. İkimiz de sevdalıyız ama sevdalarımız aykırı!" demiştir.
هم‌چو مجنون‌اند و چون ناقه‌ش یقین ** می‌کشد آن پیش و این واپس به کین
Bu, Mecnun’la devesine benzer... O, ileriye gitmeye savaşır, bu geriye gitmeye!
میل مجنون پیش آن لیلی روان ** میل ناقه پس پی کره دوان
Mecnun’un sevdası, önde bulunan Leylâ’ya kavuşmak, devenin sevdası ardına dönüp yavrusuna ulaşmak!
یک دم ار مجنون ز خود غافل بدی ** ناقه گردیدی و واپس آمدی1535
Mecnun, bir an bile kendisinden geçti mi deve, hemencecik geri döner, geriye giderdi.
عشق و سودا چونک پر بودش بدن ** می‌نبودش چاره از بی‌خود شدن
Mecnun, tamamı ile aşkla, sevda ile dolu olduğundan kendisinden geçmemesine imkân yoktu.
آنک او باشد مراقب عقل بود ** عقل را سودای لیلی در ربود
Kendisini gözetleyen akıldı... Fakat aklını, Leylâ’nın sevdası kapmıştı!
لیک ناقه بس مراقب بود و چست ** چون بدیدی او مهار خویش سست