عدل چه بود آب ده اشجار را ** ظلم چه بود آب دادن خار را
Adalet nedir? ağaçlara su vermek. Zulüm nedir? dikeni sulamak.
عدل وضع نعمتی در موضعش ** نه بهر بیخی که باشد آبکش 1090
Adalet bir nimeti yerine koymaktır, her su çeken tohumu sulamak değil.
ظلم چه بود وضع در ناموضعی ** که نباشد جز بلا را منبعی
Zulüm nedir? bir şeyi yerinde kullanmamak, yeri olmayan yere koymak. Bu da ancak belaya kaynak olur.
نعمت حق را به جان و عقل ده ** نه به طبع پر زحیر پر گره
Tanrı nimetini cana, akla ver, iç ağrısına uğramış, düğümlerle, sıkıntılarla dopdolu olmuş tabiata değil.
بار کن بیگار غم را بر تنت ** بر دل و جان کم نه آن جان کندنت
Dünya gamının savaşını bedenine yükle. O can çekişmeyi gönlüne, canına az tattır.
بر سر عیسی نهاده تنگ بار ** خر سکیزه می‌زند در مرغزار
Yük dengini İsa’nın başına koymuş da; tekme atan, yuvarlanıp kalgıyan eşeği çayıra salıveriyor.
سرمه را در گوش کردن شرط نیست ** کار دل را جستن از تن شرط نیست 1095
Sürmeyi kulağa çekmezler. Gönül işini bedenden istemek şart değildir.
گر دلی رو ناز کن خواری مکش ** ور تنی شکر منوش و زهر چش
Gönülsen yürü, nazlan, horluk çekme. Bedensen şeker yeme, zehir tat!
زهر تن را نافعست و قند بد ** تن همان بهتر که باشد بی‌مدد
Zehir bedene faydalıdır, şeker zararlı. Bedenin yardım görmemesi daha iyidir.
هیزم دوزخ تنست و کم کنش ** ور بروید هیزمی رو بر کنش
Cehennem odunu bedendir, onu azalt, bir odun daha biterse hemen kes!
ورنه حمال حطب باشی حطب ** در دو عالم هم‌چو جفت بولهب
Yoksa iki alemde de Ebuleheb’in karısı gibi odun hamalı olursun, odun hamalı.
از حطب بشناس شاخ سدره را ** گرچه هر دو سبز باشند ای فتی 1100
Sidre dalını odundan farket, ikisi de yeşil görünür yiğidim ama bir değildir.
اصل آن شاخست هفتم آسمان ** اصل این شاخست از نار و دخان
O dalın aslı yedinci kat göktü. Bu dalın aslı ise ateştir, dumandır.
هست مانندا به صورت پیش حس ** که غلط‌بینست چشم و کیش حس
Duyguya göre ikisi de birbirine benzer. Çünkü göz ve duygunun mezhebi, yanlış görmedir.
هست آن پیدا به پیش چشم دل ** جهد کن سوی دل آ جهد المقل
Bu, can gözüne görünür, gönle varmak için yorul çabala.
ور نداری پا بجنبان خویش را ** تا ببینی هر کم و هر بیش را
Ayağın yoksa yuvarlan da nihayet her azı, her çoğu gör.
در معنی این بیت «گر راه روی راه برت بگشایند ور نیست شوی بهستیت بگرایند»
Şu beytin manası: Yolcuysan, yoldaysan, sana yol açarlar. Yok olursan sana varlıkla yönelirler.
گر زلیخا بست درها هر طرف ** یافت یوسف هم ز جنبش منصرف 1105
Zeliha, her taraftan kapıları kapadı ama Yusuf’ta hiçbir hareket görünmedi.
باز شد قفل و در و شد ره پدید ** چون توکل کرد یوسف برجهید
Kilit ve kapı tekrar açıldı, yol göründü. Çünkü Yusuf, Tanrısına dayanmıştı, her yana dönüp dolaşmaktaydı.
گر چه رخنه نیست عالم را پدید ** خیره یوسف‌وار می‌باید دوید
Alemde bir yarık görünmemede ama Yusuf gibi hayran bir halde her yana koşup gelmek gerek.
تا گشاید قفل و در پیدا شود ** سوی بی‌جایی شما را جا شود
Ki kilit açılsın, kapı görünsün, mekansızlık size yer olsun.
آمدی اندر جهان ای ممتحن ** هیچ می‌بینی طریق آمدن
Ey sınanan kişi, aleme geldin ama geldiğin yolu hiç görmüyor musun?
تو ز جایی آمدی وز موطنی ** آمدن را راه دانی هیچ نی 1110
Sen bir yerden, bir yurttan geldin. Geldiğin yolu bilmiyor musun, hayır, değil mi?
گر ندانی تا نگویی راه نیست ** زین ره بی‌راهه ما را رفتنیست
Mademki bilmiyorsun, yol yok deme. Bu yolsuz yoldan bize gitmek görünür.
می‌روی در خواب شادان چپ و راست ** هیچ دانی راه آن میدان کجاست
Rüyada neşeli bir halde sağa, sola gitmektesin. O meydanın yolu nerede biliyor musun?
تو ببند آن چشم و خود تسلیم کن ** خویش را بینی در آن شهر کهن
Sen gözünü kapa, kendini teslim et de kendini o eski şehirde göresin.
چشم چون بندی که صد چشم خمار ** بند چشم تست این سو از غرار
Fakat gözünü nasıl kapatabilirsin ki yüzlerce mahmur göz, senin gözünü kapatmadan seni senden almada.
چارچشمی تو ز عشق مشتری ** بر امید مهتری و سروری 1115
Sen bir müşterinin aşkı ile gözünü dört açmışsın, ulu olma, baş olma ümidine kapılmışsın.
ور بخسپی مشتری بینی به خواب ** چغد بد کی خواب بیند جز خراب
Uyusan bile rüyada o müşteriyi görmedesin. Kötü baykuş, rüyada yıkık yerden başka bir şey görebilir mi?
مشتری خواهی بهر دم پیچ پیچ ** تو چه داری که فروشی هیچ هیچ
Kıvrıla büküle her an müşteriyi aramadasın. Fakat neyin var ki satacaksın? Hiçbir şeyin yok, hiçbir şeyin.
گر دلت را نان بدی یا چاشتی ** از خریداران فراغت داشتی
Gönlünde bir ekmek, bir kuşluk kahvaltısı olsaydı alıcılara aldırmazdın bile.
قصه‌ی آن شخص کی دعوی پیغامبری می‌کرد گفتندش چه خورده‌ای کی گیج شده‌ای و یاوه می‌گویی گفت اگر چیزی یافتمی کی خوردمی نه گیج شدمی و نه یاوه گفتمی کی هر سخن نیک کی با غیر اهلش گویند یاوه گفته باشند اگر چه در آن یاوه گفتن مامورند
Peygamberlik davasına kalkışan kişiye “Ne yedin de böyle ahmaklaştın, saçma sapan söyleniyorsun?” denilince “Bir şey bulup yeseydim ne ahmaklaşırdım ne saçma sapan söylenirdim” demesi. Her iyi söze, ehlinden başkasına söylenirse saçma denir, hatta söyliyenler, o sözü söylemeye memur olsalar bile
آن یکی می‌گفت من پیغامبرم ** از همه پیغامبران فاضلترم
Birisi ben peygamberim bütün peygamberlerden üstünüm diyordu.
گردنش بستند و بردندش به شاه ** کین همی گوید رسولم از اله 1120
Boynunu bağlayıp padişaha götürdüler, dediler ki: Bu, ben Tanrı elçisiyim demekte.
خلق بر وی جمع چون مور و ملخ ** که چه مکرست و چه تزویر و چه فخ
Halk, bu ne hiledir, bu ne saçma ve kötü şey diye karınca ve çekirge gibi başına üşüşmüş.
گر رسول آنست که آید از عدم ** ما همه پیغامبریم و محتشم
Eğer bu, yokluk aleminden elçi olarak gelmişse diyorlar, biz hep peygamberiz hep yüceyiz.
ما از آنجا آمدیم اینجا غریب ** تو چرا مخصوص باشی ای ادیب
Biz de oradan garip olarak geldik, neden bu peygamberlik, sana mahsus olsun?
نه شما چون طفل خفته آمدیت ** بی‌خبر از راه وز منزل بدیت
Siz de uyuyan bir çocuk gibi yoldan, duraktan habersiz bir halde gelmediniz mi?
از منازل خفته بگذشتید و مست ** بی‌خبر از راه و از بالا و پست 1125
Duraklarda uykuda ve sarhoş olarak geçtiniz. Yoldan, yukarıdan, aşağıdan bir haberiniz bile yoktu.
ما به بیداری روان گشتیم و خوش ** از ورای پنج و شش تا پنج و شش
Bizse hoş bir halde beş duygu ve altı cihet aleminin ötesinden ta beş duygu ve altı cihet alemine kadar uyanık olarak yürüdük.
دیده منزلها ز اصل و از اساس ** چون قلاووز آن خبیر و ره‌شناس
Kılavuzlarımız haberdardı yol biliyorlardı. Onun için durakların aslını temelini gördük.
شاه را گفتند اشکنجه‌ش بکن ** تا نگوید جنس او هیچ این سخن
Peygamberlik davasına kalkışsan hakkında padişaha, ona işkence ettir de bir daha bu çeşit söz söylemesin dediler.
شاه دیدش بس نزار و بس ضعیف ** که به یک سیلی بمیرد آن نحیف
Padişah, onu pek bitkin pek zayıf gördü. Bir sille vurulsa ölüverecekti.
کی توان او را فشردن یا زدن ** که چو شیشه گشته است او را بدن 1130
Artık onu dövmenin ona işkence etmenin imkanı mı vardı? Bedeni adeta cama dönmüştü.
لیک با او گویم از راه خوشی ** که چرا داری تو لاف سر کشی
Padişah, ona güzellikle neden bu serkeşlik davasına giriştin? Diye sorayım,
که درشتی ناید اینجا هیچ کار ** هم به نرمی سر کند از غار مار
Burada sertlik iş görmez tatlı dil, yılanı bile ininden çıkarır dedi.
مردمان را دور کرد از گرد وی ** شه لطیفی بود و نرمی ورد وی
Halkı onun başından dağıttı. Padişah iyi bir adamdı zikri, virdi de iyilikti.
پس نشاندش باز پرسیدش ز جا ** که کجا داری معاش و ملتجی
Onu bir yere oturttu, yerini yurdunu sordu. Neyle geçinirsin nereye sığınırsın dedi.
گفت ای شه هستم از دار السلام ** آمده از ره درین دار الملام 1135
Adam dedi ki: Darüsselam’danım, oradan yola çıktım, bu melamet yurduna düştüm.
نه مرا خانه‌ست و نه یک همنشین ** خانه کی کردست ماهی در زمین
Ne bir evim var, ne benimle düşüp kalkan. Hiç ayın yerde evi olur mu?
باز شه از روی لاغش گفت باز ** که چه خوردی و چه داری چاشت‌ساز
Padişah latife ederek dedi ki: Ne yedin kuşluk övünü olarak neyin var?
اشتهی داری چه خوردی بامداد ** که چنین سرمستی و پر لاف و باد
İştahın var mı? Sabahleyin ne yedin ki böyle sarhoş bir hale gelmiş, atıp tutuyor, esip savuruyorsun?