نه ز گلحنها برو ننگی بماند ** نه ز گلشنها برو رنگی بماند
Ne külhanlarda pislenmiştir, ne gül bahçelerinin kokusunu almıştır.
نور دیده و نوردیده بازگشت ** ماند در سودای او صحرا و دشت
Göz nuru ve nur görmüş zat, aslına dönmüştür; sevdası ovalarda, çöllerde kalmıştır.
یکی پرسید از عالمی عارفی کی اگر در نماز کسی بگرید به آواز و آه کند و نوحه کند نمازش باطل شود جواب گفت کی نام آن آب دیده است تا آن گرینده چه دیده است اگر شوق خدا دیده است و می‌گرید یا پشیمانی گناهی نمازش تباه نشود بلک کمال گیرد کی لا صلوة الا بحضور القلب و اگر او رنجوری تن یا فراق فرزند دیده است نمازش تباه شود کی اصل نماز ترک تن است و ترک فرزند ابراهیم‌وار کی فرزند را قربان می‌کرد از بهر تکمیل نماز و تن را به آتش نمرود می‌سپرد و امر آمد مصطفی را علیه‌السلام بدین خصال کی فاتبع ملة ابراهیم لقد کانت لکم اسوة حسنة فی‌ابراهیم
Birisi, arif bir alime “Biri, namazda sesle ağlar, ah ederse namazı batıl olur mu?” diye sordu. Arif alim “O yaşın adı, gözyaşıdır. Fakat ağlıyan ne görmüş, ona dikkat etmek gerek. Eğer Tanrı iştiyakına düşmüş de bu yüzden ağlamış, yahut günahlarından pişman olmuş da ondan dolayı feryadetmişse namazı bozulmaz, daha kamil olur. Çünkü “Kalb huzuru olmadıkça namaz, namaz değildir” denmiştir. Yok, bedeni bir hastalıktan, yahut oğlunun ayrılığından ağladıysa namazı bozulur. Çünkü namazın aslı, bedeni, oğlu terketmek ve İbrahim gibi oğlunu kurban edip Nemrud’un ateşine atılmaktır, namazın kemali için bu lazımdır. Bu huylara bürünmek için Mustafa aleyhisselam’a da “İbrahim’de sizin için uyulacak huylar, sıfatlar vardır” diye emir gelmiştir.
آن یکی پرسید از مفتی به راز ** گر کسی گرید به نوحه در نماز 1265
Birisi, müftüden gizlice sordu: Bir adam namazda feryat ederek ağlarsa,
آن نماز او عجب باطل شود ** یا نمازش جایز و کامل بود
Acaba namazı bozulur mu, bozulmaz mı, namaz da ağlamak caiz midir?
گفت آب دیده نامش بهر چیست ** بنگری تا که چه دید او و گریست
Müftü dedi ki: Gözyaşı denilen o yaş niçin aktı? O, ne gördü, neden ağladı? Önce buna dikkat etmek gerek.
آب دیده تا چه دید او از نهان ** تا بدان شد او ز چشمه‌ی خود روان
Acaba gizlice ne gördü de o gözyaşı çeşmesi aktı?
آن جهان گر دیده است آن پر نیاز ** رونقی یابد ز نوحه آن نماز
Eğer yalvarıp yakaran kişi, o alemi gördüyse ağlayışı ile namazı daha makbul bir hale gelir.
ور ز رنج تن بد آن گریه و ز سوک ** ریسمان بسکست و هم بشکست دوک 1270
Yok, o ağlayış, o yaş, beden zahmetindense ip de kırıldı iğne de.
مریدی در آمد به خدمت شیخ و ازین شیخ پیر سن نمی‌خواهم بلک پیرعقل و معرفت و اگر چه عیسیست علیه‌السلام در گهواره و یحیی است علیه‌السلام در مکتب کودکان مریدی شیخ را گریان دید او نیز موافقت کرد و گریست چون فارغ شد و به در آمد مریدی دیگر کی از حال شیخ واقف‌تر بود از سر غیرت در عقب او تیز بیرون آمد گفتش ای برادر من ترا گفته باشم الله الله تا نیندیشی و نگویی کی شیخ می‌گریست و من نیز می‌گریستم کی سی سال ریاضت بی‌ریا باید کرد و از عقبات و دریاهای پر نهنگ و کوههای بلند پر شیر و پلنگ می‌باید گذشت تا بدان گریه‌ی شیخ رسی یا نرسی اگر رسی شکر زویت لی الارض گویی بسیار
Bir mürit, şeyhin huzuruna geldi. Pir, ihtiyar demek olan bu şeyh söziyle yaşça ihtiyar olan değil, akıl ve marifet bakımından tecrübe sahibi bulunanı kasdediyorum. İsa aleyhisselam da beşikte çocuktur, Yahya aleyhisselam da çocuk mektebine gider ama ikisi de pirdir, peygamberdir, mürit, şeyhini ağlar buldu. Onu görüp ona uydu, o da ağlamaya koyuldu. İş bitip dışarı çıkınca şeyhin halini daha iyi bilen başka bir mürit, gayrete gelip hemen arkasından koştu, ona yetişti. Dedi ki: Kardeş, bak, sana söyliyim: Tanrı hakkı için şeyh alıyordu, ben de ağladım diye aklına bir şey getirme ve böyle bir söz söyleme. Otuz yıl riyasız riyazat çekmek, tehlikeleri atlatmak, ejderhalarla dolu denizleri, aslan ve kaplarla dolu yüce dağları aşmak gerektir ki şeyhin ağlayışına sahip olasın; yahut da bütün bunlarla beraber yine o ağlayışa sahip olmazsın, bu da var. O makama erişebilirsen “Yeryüzü bana gösterildi” diye çok şükür etmen gerek.
یک مریدی اندر آمد پیش پیر ** پیر اندر گریه بود و در نفیر
Bir mürit pirinin huzuruna vardı. Pir, hay hayla ağlıyordu.
شیخ را چون دید گریان آن مرید ** گشت گریان آب از چشمش دوید
Mürit şeyhi ağlıyor görünce o da ağlamaya koyuldu, gözünden yaşlar akmaya başladı.
گوشور یک‌بار خندد کر دو بار ** چونک لاغ املی کند یاری بیار
Kulağı duyan bir dost bir dosta latife etti mi bir kere güler, sağır iki kere.
بار اول از ره تقلید و سوم ** که همی‌بیند که می‌خندند قوم
Birinci gülüşü halkı güler görerek taklitle gülmektir.
کر بخندد هم‌چو ایشان آن زمان ** بیخبر از حالت خندندگان 1275
Onlar gibi o da güler, güler ama öbür gülenlerin halinden haberi yoktur.
باز وا پرسد که خنده بر چه بود ** پس دوم کرت بخندد چون شنود
Neden güldünüz diye sorar, anlayınca ikinci defa gülmeye başlar.
پس مقلد نیز مانند کرست ** اندر آن شادی که او را در سرست
Mukallit de kendisindeki neşeyle aynen sağıra benzer.
پرتو شیخ آمد و منهل ز شیخ ** فیض شادی نه از مریدان بل ز شیخ
Şeyhin ışığı vurur, meşrebi akseder, müritlere bir neşe feyzidir gelir. Fakat bu feyiz müritlerden değildir, şeyhtendir.
چون سبد در آب و نوری بر زجاج ** گر ز خود دانند آن باشد خداج
Bu hal, suda duran sepete, cama vuran ışığa benzer. Bu hali, kendilerinden bilirlerse noksanlıktır.
چون جدا گردد ز جو داند عنود ** که اندرو آن آب خوش از جوی بود 1280
Irmaktan çıkarıldı mı o inatçı, ondaki suyun, dereden olduğunu anlar bilir.
آبگینه هم بداند از غروب ** که آن لمع بود از مه تابان خوب
Cam da, ay batınca o ışığın, aydın aydan olduğunu anlar.
چونک چشمش را گشاید امر قم ** پس بخندد چون سحر بار دوم
“Kalk” emri, gözünü açtı mı seher gibi ikinci defa güler.
خنده‌ش آید هم بر آن خنده‌ی خودش ** که در آن تقلید بر می‌آمدش
Bu sefer o taklit alemindeki gülüşüne güleceği gelir, tatlı tatlı güler.
گوید از چندین ره دور و دراز ** کین حقیقت بود و این اسرار و راز
Der ki: Bunca uzun ve uzak yollardan geldim. Hakikat, hep bu hakikatmış, sırlar; hep bu sırlar.
من در آن وادی چگونه خود ز دور ** شادیی می‌کردم از عمیا و شور 1285
Ben o vadide kendimden uzak olarak neşeleniyor, körlüğümden, hamlığımdan,
من چه می‌بستم خیال و آن چه بود ** درک سستم سست نقشی می‌نمود
Ne hayaller kuruyordum, halbuki ne umuyordum ne çıktı? Ters anlayışım, meğer bana ters ve yanlış suretler gösteriyormuş.
طفل راه را فکرت مردان کجاست ** کو خیال او و کو تحقیق راست
Yolda emekleyen çocukta erlerin düşüncesi nerede? Nerede onun hayali? Nerede dosdoğru hakikat?
فکر طفلان دایه باشد یا که شیر ** یا مویز و جوز یا گریه و نفیر
Çocukların düşünceleri ya dadıdır, ya süt. Ya kuru üzümdür, cevizdir yahut da bağırıp ağlama.
آن مقلد هست چون طفل علیل ** گر چه دارد بحث باریک و دلیل
O mukallit de illetli bir çocuğa benzer. İnce bahislere girişir, deliller getirir ama aldırma.
آن تعمق در دلیل و در شکال ** از بصیرت می‌کند او را گسیل 1290
Delil bulmada ki, müşkül işleri halletmedeki o derinleşme, onu basiretten alır.
مایه‌ای کو سرمه‌ی سر ویست ** برد و در اشکال گفتن کار بست
Sırrının sürmesi olan hakikati bırakmıştır da müşkül şeyleri söylemeye girişmiştir.
ای مقلد از بخارا باز گرد ** رو به خواری تا شوی تو شیرمرد
Ey mukallit, Buhara’dan dön de horluğa doğru yürü, ancak bu suretle aslan bir er olabilirsin.
تا بخارای دگر بینی درون ** صفدران در محفلش لا یفقهون
Nihayette kendi içinde başka bir Buhara görürsün ki saflar yaran erler bile onun meclisinde kendilerinden geçmiş, bir şey anlamaz bir hale girmişlerdir.
پیک اگر چه در زمین چابک‌تگیست ** چون به دریا رفت بسکسته رگیست
Çavuş, gerçi yeryüzünde pek çevik pek çabuk gider. Gider ama denize varınca damarı kopar.
او حملناهم بود فی‌البر و بس ** آنک محمولست در بحر اوست کس 1295
O, ancak karada “Onları yüklendik” sırrına mazhardır. Asıl adam, yükleri denizde yüklenendir.
بخشش بسیار دارد شه بدو ** ای شده در وهم و تصویری گرو
Koş ey vehme, surete kapılmış adam, padişahında bir çok ihsan ve lütufları vardır.
آن مرید ساده از تقلید نیز ** گریه‌ای می‌کرد وفق آن عزیز
O saf ve bön mürit de, o azize uydu da taklitle ağlamaya koyuldu.
او مقلدوار هم‌چون مرد کر ** گریه می‌دید و ز موجب بیخبر
O mukallit de sağır adam gibi ağlayanı gördü, sebebinden haberi olmaksızın ağlamaya başladı.
چون بسی بگریست خدمت کرد و رفت ** از پیش آمد مرید خاص تفت
Bir hayli ağlayıp, tapı kılarak dışarı çıkınca başka bir hararetli ve has mürit, ardına düşüp ona yetişti.
گفت ای گریان چو ابر بیخبر ** بر وفاق گریه‌ی شیخ نظر 1300
Dedi ki: Ey bulut gibi habersiz ağlayan, bakışı ile adamı adam eden şeyhin ağlamasına uyup hiçbir şeyden haberi olmaksızın ağlamaya koyulan!
الله الله الله ای وافی مرید ** گر چه درتقلید هستی مستفید
Ey vefalı mürit, Tanrı hakkı için, Tanrı hakkı için kendine gel. Gerçi taklitten de faydalanırsın ama,
تا نگویی دیدم آن شه می‌گریست ** من چو او بگریستم که آن منکریست
O padişahı ağlıyor gördüm de ben de onun gibi ağladım demek şartı ile. Çünkü bu söz münkirliktir.
گریه‌ی پر جهل و پر تقلید و ظن ** نیست هم‌چون گریه‌ی آن متمن
Bilgisizlik taklit ve zan ile dolu olan ağlayış, o inanılan kişinin ağlayışına benzemez.
تو قیاس گریه بر گریه مساز ** هست زین گریه بدان راه دراز
Sen bu ağlayışı o ağlayışa kıyas etme. Bu ağlayıştan o ağlayışa uzun bir yol var.