Kimse, bu delille seni mazur görmedikten sonra artık bu delil, seni cellâdın elinden kurtarmaz.
پس بدین داور جهان منظوم شد ** حال آن عالم همت معلوم شد
Alem böyle kurulmuş, böyle gider. Bu âlemi gördün ya, o âlemin hali de artık sana malűm oldu demektir.
حکایت هم در جواب جبری و اثبات اختیار و صحت امر و نهی و بیان آنک عذر جبری در هیچ ملتی و در هیچ دینی مقبول نیست و موجب خلاص نیست از سزای آن کار کی کرده است چنانک خلاص نیافت ابلیس جبری بدان کی گفت بما اغویتنی والقلیل یدل علی الکثیر
Cebrîye cevap, ihtiyarı ispat, emir ve nehyin doğruluğu, cebrînin getirdiği özrün hiçbir şeriat ve dinde makbul olmayışı ve onu, yaptığı işin cezasından kurtarmayacağı, nitekim Cebrî İblis'in "Rabbim, beni sen azdırdın" sözünün de kabul edilmediği hakkında hikâye. Az, çoğa delâlet eder.
آن یکی می‌رفت بالای درخت ** می‌فشاند آن میوه را دزدانه سخت
Birisi ağacın tepesine çıkmış, hırsızcasına şiddetle ağacı silkiyor, meyvalarını döküyordu.
صاحب باغ آمد و گفت ای دنی ** از خدا شرمیت کو چه می‌کنی
Bağ sahibi gelip a alçak dedi, Tanrı'dan utanmıyor musun? Bu yaptığın ne?
گفت از باغ خدا بنده‌ی خدا ** گر خورد خرما که حق کردش عطا
Hırsız dedi ki: Tanrı bağından Tanrı kulu, Tanrı'nın ihsan ettiği hurmayı yerse,
عامیانه چه ملامت می‌کنی ** بخل بر خوان خداوند غنی 3080
Âdice ne kınıyorsun, gani Tanrı'nın ihsanını neden kıskanıyorsun?
گفت ای ایبک بیاور آن رسن ** تا بگویم من جواب بوالحسن
Bağ sahibi, hizmetçisine Aybek, dedi, getir o ipi de şu adama cevap vereyim.
پس ببستش سخت آن دم بر درخت ** می‌زد او بر پشت و ساقش چوب سخت
İp gelince hırsızı ağaca bir güzelce bağladı. Arkasına, ayaklarına vurarak onu adamakıllı dövmeye başladı.
گفت آخر از خدا شرمی بدار ** می‌کشی این بی‌گنه را زار زار
Hırsız, yahu dedi, Tanrı'dan utan, bu suçsuz günahsız kulu öldürüyorsun.
گفت از چوب خدا این بنده‌اش ** می‌زند بر پشت دیگر بنده خوش
Bağcı dedi ki: Tanrının kulu, başka bir kulunu Tanrı sopasiyle güzelce dövüyor.
چوب حق و پشت و پهلو آن او ** من غلام و آلت فرمان او 3085
Sopa da Tanrının, arka da, yan da. Ben, ancak onun kulu ve buyruğunun aletiyim.
گفت توبه کردم از جبر ای عیار ** اختیارست اختیارست اختیار
Hırsız, cebirden tövbe ettim, ihtiyar vardır, vardır, var dedi.
اختیارات اختیارش هست کرد ** اختیارش چون سواری زیر گرد
Kutlardaki ihtiyarları, onun ihtiyarı var etti. Onun ihtiyarı bir atlıdır, bizim ihtiyarımıza binmiş-
اختیارش اختیار ما کند ** امر شد بر اختیاری مستند
Tanrı ihtiyarı, bizim ihtiyarımızı meydana getirmiştir. Emir, ancak ihtiyara dayanır.
حاکمی بر صورت بی‌اختیار ** هست هر مخلوق را در اقتدار
Her mahlûkun, ihtiyarsız gibi görünen muktedir bir hâkimi vardır ki,
تا کشد بی‌اختیاری صید را ** تا برد بگرفته گوش او زید را 3090
Onu ihtiyarsız bir surette çekip avlar. Zeydin kulağını tutup bir yana çeker.
لیک بی هیچ آلتی صنع صمد ** اختیارش را کمند او کند
Fakat ihtiyacı olmıyan Tanrı, hiçbir aleti olmaksızın, o kulun ihtiyarını, kendisine kement yapar.
اختیارش زید را قدیش کند ** بی‌سگ و بی‌دام حق صیدش کند
Zeydi, kendi ihtiyarı, bağlar.Tanrı da köpeksiz, tuzaksız onu avlar.
آن دروگر حاکم چوبی بود ** وآن مصور حاکم خوبی بود
O dülger tahtaya hâkimdir, o ressam güzelliğe hâkim.
هست آهنگر بر آهن قیمی ** هست بنا هم بر آلت حاکمی
Demirci, demire hâkimdir, mimar, alete hâkim.
نادر این باشد که چندین اختیار ** ساجد اندر اختیارش بنده‌وار 3095
Şaşılacak şey, görülmemiş nesne şudur ki bunca ihtiyar, kul gibi onun ihtiyarına secde eder.
قدرت تو بر جمادات از نبرد ** کی جمادی را از آنها نفی کرد
Cansız şeylere kudretin var, fakat bu kudretin, onlardaki cansızlığı giderdi mi?
قدرتش بر اختیارات آنچنان ** نفی نکند اختیاری را از آن
Onun kudreti de tıpkı bunun gibi kulların ihtiyarlarını gidermez.
خواستش می‌گوی بر وجه کمال ** که نباشد نسبت جبر و ضلال
İstersen onun kudret ve ihtiyarını kemaliyle söyle. Bu, cebir ve sapıklık olmaz.
چونک گفتی کفر من خواست ویست ** خواست خود را نیز هم می‌دان که هست
Benim küfrüm onun dileğidir dedin ama bil ki senin de bu küfürde bir dileğin var.
زانک بی‌خواه تو خود کفر تو نیست ** کفر بی‌خواهش تناقض گفتنیست 3100
3100, Çünkü sen istemedikçe kâfir olmazsın. Dileksiz küfür, tenakuzdur. Hem kâfirsin, hem de küfrü istemiyorsun, böyle şey olur mu?
امر عاجز را قبیحست و ذمیم ** خشم بتر خاصه از رب رحیم
Âcize emir vermek hem kötü bir şeydir, hem çirkin bir şey. Âcize kızmak, gazap etmekse bundan da beterdir, hele merhamet sahibi Tanrı kızar, gazap ederse!
گاو گر یوغی نگیرد می‌زنند ** هیچ گاوی که نپرد شد نژند
Öküz boyunduruğa gelmezse döverler. Fakat uçmıyan öküz, hiç döğülür mü, horlanır m?
گاو چون معذور نبود در فضول ** صاحب گاو از چه معذورست و دول
Öküz bile hizmetten kaçarsa mazur tutulmuyor peki, öküz sahibi, neden mazur sayılsın?
چون نه‌ای رنجور سر را بر مبند ** اختیارت هست بر سبلت مخند
Mademki, hasta değilsin, başını bağlama.İhtiyarın vardır, sakalına, bıyığına gülme.
جهد کن کز جام حق یابی نوی ** بی‌خود و بی‌اختیار آنگه شوی 3105
Çalış, Tanrı şarabını iç,bir tazelik bul da o zaman ihtiyarsız bir hale gelir, kendinden geçersin.
آنگه آن می را بود کل اختیار ** تو شوی معذور مطلق مست‌وار
O zaman bütün ihtiyar, o şarabin olur. Sen de tam bir sarhoş gibi tamamiyle mazur sayılırsın.
هرچه گویی گفته‌ی می باشد آن ** هر چه روبی رفته‌ی می باشد آن
O zaman ne söylersen sözün, şarabin sözü olur. O zaman ne siler, süpürürsen silip süpürdüğün, şarabın silip süpürmesi olur.
کی کند آن مست جز عدل و صواب ** که ز جام حق کشیدست او شراب
Tanrı kadehinden şarap içen sarhoş, hiç adaletten ve doğrudan başka bir şey yapar mı?
جادوان فرعون را گفتند بیست ** مست را پروای دست و پای نیست
Firavun, imana gelen büyücülerin ellerini, ayaklarını kestireceği vakit Firavun'a yirmi kere dediler ki: Elimizin ayağımızın kesileceğinden pervamız yok.
دست و پای ما می آن واحدست ** دست ظاهر سایه است و کاسدست 3110
Bizim elimiz, ayağımız, o tek Tanrı'dır. Zahirî olsa bir gölgeden ibarettir, eksilebilir.
معنی ما شاء الله کان یعنی خواست خواست او و رضا رضای او جویید از خشم دیگران و رد دیگران دلتنگ مباشید آن کان اگر چه لفظ ماضیست لیکن در فعل خدا ماضی و مستقبل نباشد کی لیس عند الله صباح و لا مساء
"Tanrı, neyi dilediyse o oldu" hadîsinin mânası. Yani dilek, onun dileğidir, onun rızasıdır. Onun rızasını arayın. Başkalarının hışmından, başkalarının reddetmesinden gönlünüz daralmasın. Hadîsteki "Kâne oldu" sözü mazidir ama Tanrı işinde geçmiş, gelecek yoktur. Çünkü "Tanrı yanında ne sabah vardır, ne akşam."