گرچه نسیان لابد و ناچار بود ** در سبب ورزیدن او مختار بود
Unutma, çaresiz gelip çatar ama buna tutulmamak için de sebeplere yapışmak lâzım.
که تهاون کرد در تعظیمها ** تا که نسیان زاد یا سهو و خطا
Çünkü onu ululamada gevşeklik gösterdi mi insanda ya unutma meydana gelir, ya yanlış.
هم‌چو مستی کو جنایتها کند ** گوید او معذور بودم من ز خود 4105
Sarhoş gibi hani. O ada cinayetlerde bulunur, sonra da mazurdum, ne yapayım der.
گویدش لیکن سبب ای زشتکار ** از تو بد در رفتن آن اختیار
Ona derler ki: Doğru ama a kötü işli, o zıkkımı sen içtin, dileğinle, isteğinle zıkkımlandın.
بی‌خودی نامد بخود تش خواندی ** اختیارت خود نشد تش راندی
Sarhoşluk, sana kendi kendine gelmedi, onu sen davet ettin. O dileği de kendin meydana getirdin.
گر رسیدی مستی بی‌جهد تو ** حفظ کردی ساقی جان عهد تو
Sarhoşluk, senin kastın, çalışıp çabalaman olmasaydı da kendi kendine sana gelip çatsaydı can sakisi, senin ahdını korur, gözetirdi.
پشت‌دارت بودی او و عذرخواه ** من غلام زلت مست اله
Sana arka olur, senin adına o, özür dilerdi. Tanrı sarhoşluğuna kul köle olayım.
عفوهای جمله عالم ذره‌ای ** عکس عفوت ای ز تو هر بهره‌ای 4110
Ey her çeşit elde edilen şey, kendisinden olan Tanrı, bütün âlemin af ve ihsanı, senin ihsanından bir zerredir.
عفوها گفته ثنای عفو تو ** نیست کفوش ایها الناس اتقوا
Aflar, senin affını överler, insanlar, sakının, ona benzer, ona eşit yoktur.
جانشان بخش و ز خودشان هم مران ** کام شیرین تو اند ای کامران
Onların canlarını sen bağışla, huzurundan da kovma. Ey muradına erişen, senin damağının tadıdır onlar.
رحم کن بر وی که روی تو بدید ** فرقت تلخ تو چون خواهد کشید
Yüzünü görene acı, nasıl olur da seni gören, acı ayrılığını çekebilir?
از فراق و هجر می‌گویی سخن ** هر چه خواهی کن ولیکن این مکن
Ayrılıktan bahsediyorsun, ne yaparsan yap da bunu yapma.
صد هزاران مرگ تلخ شصت تو ** نیست مانند فراق روی تو 4115
Senin tuzağına tutulup yüz binlerce defa ölmek bile senden ayrılmaya bedel olamaz.
تلخی هجر از ذکور و از اناث ** دور دار ای مجرمان را مستغاث
Ey suçluların feryadına yetişen, ayrılık acısını erlerden de uzaklaştır, kadınlardan da.
بر امید وصل تو مردن خوشست ** تلخی هجر تو فوق آتشست
Senin vuslatını umarak ölmek hoştur. Fakat ayrılığının acısı, ateşin üstündedir.
گبر می‌گوید میان آن سقر ** چه غمم بودی گرم کردی نظر
Kâfir bile cehennemde bana bir baksaydın cehennemde olduğuma gam mı çekerdim deyip durur.
کان نظر شیرین کننده‌ی رنجهاست ** ساحران را خونبهای دست و پاست
Çünkü o bakış, bütün eziyetleri tatlılaştırır; büyücülerin el ve ayaklarının kan diyetidir o bakış.
تفسیر گفتن ساحران فرعون را در وقت سیاست با او کی لا ضیر انا الی ربنا منقلبون
Firavun, büyücüleri öldüreceği zaman onlar, "Zararı yok.. Biz, Tanrımıza döneriz" dediler, bunun tefsiri
نعره‌ی لا ضیر بشنید آسمان ** چرخ گویی شد پی آن صولجان 4120
Gökyüzü "Zararı yok" sesini duydu. Gökyüzü, sanki o savlıcana bir top kesildi.
ضربت فرعون ما را نیست ضیر ** لطف حق غالب بود بر قهر غیر
Firavun'un vuruşu bize zarar vermez ki dediler, Tanrı'nın lütfu, başkalarının kahrından üstündür.
گر بدانی سر ما را ای مضل ** می‌رهانیمان ز رنج ای کوردل
Ey insanları azgınlık, sapıklık yoluna süren, sırrımızı bilsen a can gözü kör herif, anlarsın ki biz kendimizi kurtarıyoruz.
هین بیا زین سو ببین کین ارغنون ** می‌زند یا لیت قومی یعلمون
Kendine gel de bu yana yanaş, bu erganunun "Keşke kavmim, rabbim beni ne yüzden yarlıgadı, bilselerdi" sesini dinle.
داد ما را داد حق فرعونیی ** نه چو فرعونیت و ملکت فانیی
Tanrı ihsanı, bize bir Firavunluk verdi ki senin Firavunluğun kaç para eder, senin saltanatın geçici.
سر بر آر و ملک بین زنده و جلیل ** ای شده غره به مصر و رود نیل 4125
Ey Mısır'a ve Nil ırmağına kapılıp gururlanan! Başını kaldır da ebedî ve ulu saltanatı gör.
گر تو ترک این نجس خرقه کنی ** نیل را در نیل جان غرقه کنی
Sen şu pis hırkayı terk edersen Nil ırmağını can nilinde gark edersin.
هین بدار از مصر ای فرعون دست ** در میان مصر جان صد مصر هست
A Firavun, kendine gel de Mısır'dan el çek. Can Mısır'ının içinde yüzlerce Mısır var.
تو انا رب همی‌گویی به عام ** غافل از ماهیت این هر دو نام
Sen, halka "Ben rabbinizim" deyip durursun ama bu iki sözden de gafilsin.
رب بر مربوب کی لرزان بود ** کی انادان بند جسم و جان بود
Rab olan rablık ettiği kişiden nasıl titrer? Ben demeyi bilen, nasıl olur da cisim ve can bağına bağlı kalır?
نک انا ماییم رسته از انا ** از انای پر بلای پر عنا 4130
İşte bak, buracıkta bizler ben diyoruz, çünkü benlikten kurtulduk; zahmetlerle, belâlarla dolu benlikten halâs olduk.
آن انایی بر تو ای سگ شوم بود ** در حق ما دولت محتوم بود
A köpek, o benlik sana kutlu gelmedi. Fakat bizce mühürlenmiş bir devlet oldu.
گر نبودیت این انایی کینه‌کش ** کی زدی بر ما چنین اقبال خوش
Bu benlik, sana kin gütmeseydi bize böyle güzel bir ikbal, bir devlet olur muydu?
شکر آنک از دار فانی می‌رهیم ** بر سر این دار پندت می‌دهیم
Yokluk yurdundan kurtuluyoruz, buna şükrane olarak şu darağacının başında sana bir öğüt verelim:
دار قتل ما براق رحلتست ** دار ملک تو غرور و غفلتست
Bizim ölüm darağacımız, göç burakıdır. Senin saltanat yurdunsa gururdan, gafletten ibarettir.
این حیاتی خفیه در نقش ممات ** وان مماتی خفیه در قشر حیات 4135
Bu yaşayış, ölüm suretinde gizlidir. O ölümse yaşayış kabuğunda gizli.
می‌نماید نور نار و نار نور ** ورنه دنیا کی بدی دارالغرور
Nur, ateş şeklinde görünmede, ateş de nur şeklinde. Yoksa dünya, hiç gurur yurdu, aldanma durağı olur muydu?
هین مکن تعجیل اول نیست شو ** چون غروب آری بر آ از شرق ضو
Kendine gel, acele etme. Önce yok ol. Battın mı nur doğrusundan başgöster.
از انایی ازل دل دنگ شد ** این انایی سرد گشت و ننگ شد
Ezel benliğinden gönül hayretlere düştü; bu benlik, soğuk bir hale geldi, ayıp ve ar kesildi.
زان انای بی‌انا خوش گشت جان ** شد جهان او از انایی جهان
Can, o bensiz benlikten hoş bir hal aldı, âlem benliğinden sıçrayıp çıktı.
از انا چون رست اکنون شد انا ** آفرینها بر انای بی عنا 4140
Benden kurtuldu da şimdi ben oldu. Aferinler, olsun zahmetsiz benliğe!
کو گریزان و انایی در پیش ** می‌دود چون دید وی را بی ویش
O kaçmada, benlikse peşine düşmüş. Onu, onsuz gördüğünden ardını bırakmamakta, koşup durmakta.
طالب اویی نگردد طالبت ** چون بمردی طالبت شد مطلبت
Sen, onu istedikçe o, seni istemez. Fakat öldün mü istediğini elde edersin.
زنده‌ای کی مرده‌شو شوید ترا ** طالبی کی مطلبت جوید ترا
Diri oldukça ölü yıkayıcı seni yıkar mı? Sen istedikçe istediğin seni arar mı?
اندرین بحث ار خرده ره‌بین بدی ** فخر رازی رازدان دین بدی
Bu bahiste akıl, yol gösterici olsaydı Fahr-i Razı, din sırrını bilirdi.
لیک چون من لمن یذق لم یدر بود ** عقل و تخییلات او حیرت فزود 4145
Fakat "Tatmıyan bilmez." Onun için onun aklı ve kurduğu hayaller de, ancak hayretini artırdı.
کی شود کشف از تفکر این انا ** آن انا مکشوف شد بعد از فنا
Bu ben, nerde düşünceyle açılacak, bulunacak? O ben, yokluktan sonra açılır, bulunur.
می‌فتد این عقلها در افتقاد ** در مغا کی حلول و اتحاد
Bu akıllar, araştırma yüzünden ittihat ve hulul uçurumuna düşer.
ای ایاز گشته فانی ز اقتراب ** هم‌چو اختر در شعاع آفتاب
Ey yakınlaşma yüzünden yokluğa erişmiş, yıldız gibi güneş nurlarına dalmış olan Eyaz!
بلک چون نطفه مبدل تو به تن ** نه از حلول و اتحادی مفتتن
Hattâ ittihat ve hululle değil de meni gibi beden haline gelmiş olan dost!
عفو کن ای عفو در صندوق تو ** سابق لطفی همه مسبوق تو 4150
Ey af etmeyi sandığına almış, kendine mal edinmiş zat, affet. Sen lûtufta en ileri gidensin. Bütün lütuf edenler, senin ardındadır.
من کی باشم که بگویم عفو کن ** ای تو سلطان و خلاصه‌ی امر کن
Ben kim oluyorum ki af et diyeyim? Ey padişahım, ey Kün emrinin hulâsası!
من کی باشم که بوم من با منت ** ای گرفته جمله منها دامنت
Ben kim oluyorum ki ey bütün benler, eteğine sarılmış olan padişahım, benliğimden geçmeden seninle beraber bulunayım?..
مجرم دانستن ایاز خود را درین شفاعت‌گری و عذر این جرم خواستن و در آن عذرگویی خود را مجرم دانستن و این شکستگی از شناخت و عظمت شاه خیزد کی انا اعلمکم بالله و اخشیکم لله و قال الله تعالی انما یخشی الله من عباده العلما
Eyaz'in şefaat etmede kendisini suçlu sayması ve bu suçtan özür dilemesi, özür dilemede de yine kendini suçlu bilmesi. Bu sınıklık, padişahın ululuğunu bilmekten ilerigelir. Peygamber, "Ben, Tanrıyı en iyi bileniniz ve Tanrı'dan en çok korkanınızım” dedi. Ulu Tanrı da "Söz budur, bundan ötesi yok; Tanrı'dan, onu bilen kulları korkar" buyurmuştur.