آن یکی موری گرفت از راه جو ** مور دیگر گندمی بگرفت و دو
Karıncanın biri, yoldan bir arpa tanesi bulur, çekip götürmeye koyulur. Öbürü, bir buğday yakalar, koşa koşa götürmeye başlar.
جو سوی گندم نمی‌تازد ولی ** مور سوی مور می‌آید بلی
Arpa, buğdayın bulunduğu yere gelmez ama karınca, karıncanın bulunduğu yere gelir ya.
رفتن جو سوی گندم تابعست ** مور را بین که به جنسش راجعست
Arpanın gitmesi, buğdaya tâbidir. Karıncaya baksana, dönüp kendi cinsine nasıl geliyor.
تو مگو گندم چرا شد سوی جو ** چشم را بر خصم نه نی بر گرو 2960
Buğday, neden arpaya doğru gidiyor deme. Gözünü aç da düşmanı gör, alınan, götürülen şeyi değil.
مور اسود بر سر لبد سیاه ** مور پنهان دانه پیدا پیش راه
Kara bir karınca, siyah kilimin üstünde bir taneyi almış gitmekte meselâ. Tanenin gittiği görülür de karınca görünmez.
عقل گوید چشم را نیکو نگر ** دانه هرگز کی رود بی دانه‌بر
Akıl der ki gözünü iyi aç da bak. Hiç tane onu bir götüren olmasa gider mi?
زین سبب آمد سوی اصحاب کلب ** هست صورتها حبوب و مور قلب
Köpek bu yüzden Ashabı Kehf’in bulunduğu yere geldi, onlara katıldı. Suretler, tanelerdir ama karınca, kalptir.
زان شود عیسی سوی پاکان چرخ ** بد قفس‌ها مختلف یک جنس فرخ
İsa bu yüzden gökyüzündeki temiz meleklere karıştı. Kafesler ayrıydı ama kuş yavrusu bir cinsten.
این قفس پیدا و آن فرخش نهان ** بی‌قفس کش کی قفس باشد روان 2965
Bu kafes meydandadır da kuş yavrusu gizli. Fakat kafesi bir götüren olmasa kafes, kendi kendine nasıl gider?
ای خنک چشمی که عقلستش امیر ** عاقبت‌بین باشد و حبر و قریر
Ne mutlu o göze ki akıl, onun başında buyruktur; işin sonunu görür, her şeyi bilir, aydındır, nurludur.
فرق زشت و نغز از عقل آورید ** نی ز چشمی کز سیه گفت و سپید
Çirkinle güzeli, akılla ayırt edin; şu karadır, bu ak diyen gözle değil.
چشم غره شد به خضرای دمن ** عقل گوید بر محک ماش زن
Göz, pislikte biten yeşilliğe de aldanır. Fakat akıl, onu bir de bizim mehengimize vur der.
آفت مرغست چشم کام‌بین ** مخلص مرغست عقل دام‌بین
Yalnız isteği gören göz, kuşa bir âfettir; fakat tuzağı gören akıl, onu âfetlerden kurtarır.
دام دیگر بد که عقلش در نیافت ** وحی غایب‌بین بدین سو زان شتافت 2970
Ama bir tuzak daha vardır ki onu akıl da bilemez. İşte gayb âleminde bulunanları gören vahiy, onun için bu tarafa koşup geldi.
جنس و ناجنس از خرد دانی شناخت ** سوی صورتها نشاید زود تاخت
Cinse cins olmayanı akılla bilmek, tanımak gerek. Hemencecik suretlere koşmamalı.
نیست جنسیت به صورت لی و لک ** عیسی آمد در بشر جنس ملک
Cins oluş, ne senin için suretledir, ne benim için. İsa, insan şeklindeydi, fakat melek cinsindendi.
برکشیدش فوق این نیلی‌حصار ** مرغ گردونی چو چغزش زاغ‌وار
Onun için gökyüzü kuşu, karganın kurbağayı havalandırması gibi onu alıp bu gök kubbenin üstüne çıkardı.
قصه‌ی عبدالغوث و ربودن پریان او را و سالها میان پریان ساکن شدن او و بعد از سالها آمدن او به شهر و فرزندان خویش را باز ناشکیفتن او از آن پریان بحکم جنسیت و همدلی او با ایشان
Abdülgavs’i perilerin kapıp götürmeleri,yıllarca periler arasında kalması, yıllardan sonra şehrine, çocuklarının yanına gelmesi, fakat perilerden olduğu ve mâna bakımından gönlü onlarda bulunduğu için dayanamayıp cinsiyet yüzünden yine perilerin yanına gitmesi
بود عبدالغوث هم‌جنس پری ** چون پری نه سال در پنهان‌پری
Abdülgavs da peri cinsindendi de peri gibi tam dokuz yıl gizlice kanat çırpıp uçtu.
شد زنش را نسل از شوی دگر ** وآن یتیمانش ز مرگش در سمر 2975
Karısı başka bir kocaya vardı, ondan çocukları oldu. Kendi yetimleriyse babalarının ölümünü konuşurlar;
که مرورا گرگ زد یا ره‌زنی ** یا فتاد اندر چهی یا مکمنی
Acaba onu kurt mu paraladı, yoksa eşkiya mı öldürdü; yoksa bir kuyuya mı düştü, yahut da bir pusuya mı uğradı? Derlerdi.
جمله فرزندانش در اشغال مست ** خود نگفتندی که بابایی بدست
Çocuklarının hepsi de düşüncelere dalarlar, hiç biri babamız sağ demezdi.
بعد نه سال آمد او هم عاریه ** گشت پیدا باز شد متواریه
Tam dokuz yıl sonra fakat yine iğreti olarak meydana çıktı, bir müddet sonra yine gözden kayboldu.
یک مهی مهمان فرزندان خویش ** بود و زان پس کس ندیدش رنگ بیش
Bir ay oğullarına konuk oldu. Ondan sonra hiç kimse, bir daha onun rengini bile görmedi.
برد هم جنسی پریانش چنان ** که رباید روح را زخم سنان 2980
Kılıç yarası, bedenden ruhu nasıl çalarsa peri cinsinden oluşu onu, insanlar arasından öyle kaptı işte.
چون بهشتی جنس جنت آمدست ** هم ز جنسیت شود یزدان‌پرست
Cennetlik, cennet cinsinden olduğu için bu cinsiyet bakımından Tanrı’ya tapar.
نه نبی فرمود جود و محمده ** شاخ جنت دان به دنیا آمده
Peygamber “Hamd ve cömertlik, dünyaya uzanmış cennet dallarıdır” demedi mi?
مهرها را جمله جنس مهر خوان ** قهرها را جمله جنس قهر دان
Bütün sevgileri, lûtufları, sevgi ve lûtuf cinsinden bil, bütün kahırları da kahır cinsinden.
لاابالی لا ابالی آورد ** زانک جنس هم بوند اندر خرد
Küstahlık, küstahlığı doğurur, aldatan aldanır. Çünkü bunlar akıl bakımından birbirlerinin cinsidir.
بود جنسیت در ادریس از نجوم ** هشت سال او با زحل بد در قدوم 2985
İdris yıldızların cinsindendi. Onun için sekiz yıl Zuhal’de kaldı.
در مشارق در مغارب یار او ** هم‌حدیث و محرم آثار او
Zuhal, doğularda da onun dostu oldu, batılarda da, herhalde onunla konuştu, onun sırlarına mahrem oldu.
بعد غیبت چونک آورد او قدوم ** در زمین می‌گفت او درس نجوم
Kaybolduktan sonra tekrar dünyaya gelince yeryüzünde nücum bilgisine dair ders verirdi.
پیش او استارگان خوش صف زده ** اختران در درس او حاضر شده
Önünde yıldızlar güzelce saf kurarlar, dersinde bulunurlardı.
آنچنان که خلق آواز نجوم ** می‌شنیدند از خصوص و از عموم
Bir derecede ki aşağılık yukarılık bütün halk, yıldızların seslerini duyarlardı.
جذب جنسیت کشیده تا زمین ** اختران را پیش او کرده مبین 2990
Cins olma çekişi, yıldızları ta yeryüzüne kadar çekmiş, onun yanına getirmişti.
هر یکی نام خود و احوال خود ** باز گفته پیش او شرح رصد
Her yıldız, kendi adını, halini, nasıl rasat edileceğini ona açar, söylerdi.
چیست جنسیت یکی نوع نظر ** که بدان یابند ره در هم‌دگر
Cinsiyet nedir? Bir çeşit bakış. Bununla bir cinsten olanlar, birbirlerine yol bulur, birbirlerine kavuşurlar.
آن نظر که کرد حق در وی نهان ** چون نهد در تو تو گردی جنس آن
Tanrı, birisine verdiği bakışı sana da verse sen de onun cinsinden olursun.
هر طرف چه می‌کشد تن را نظر ** بی‌خبر را کی کشاند با خبر
Bedeni her yana çeken nedir? bakıştır. Haberdar olan, nasıl olur da bihaberi bildiği tarafa çeker?
چونک اندر مرد خوی زن نهد ** او مخنث گردد و گان می‌دهد 2995
Erkekte kadın huyu oldu mu puşt olur, namussuzluk eder.
چون نهد در زن خدا خوی نری ** طالب زن گردد آن زن سعتری
Kadına erkek huyu verdi mi kadın, kadın arar, sevici olur.
چون نهد در تو صفات جبرئیل ** هم‌چو فرخی بر هواجویی سبیل
Tanrı, sana Cebrail sıfatlarını verirse kuş gibi uçar, havalarda yol ararsın.
منتظر بنهاده دیده در هوا ** از زمین بیگانه عاشق بر سما
Gözün, havayı gözler durur. Yeryüzüne yabancı kesilir, gökyüzüne âşık olursun.
چون نهد در تو صفت‌های خری ** صد پرت گر هست بر آخر پری
Fakat sana eşek huyu verirse yüzlerce kanadın olsa uçar, ahıra konarsın!
از پی صورت نیامد موش خوار ** از خبیثی شد زبون موش‌خوار 3000
Aşağılık fare, suret bakımından aşağı olmadı. Pisliğinden çaylağa zebun oldu.
طعمه‌جوی و خاین و ظلمت‌پرست ** از پنیر و فستق و دوشاب مست
Yemek peşinde koşan hain olan, karanlığa tapan, peynir, fıstık ve pekmezle sarhoş olur.
باز اشهب را چو باشد خوی موش ** ننگ موشان باشد و عار وحوش
Eşsiz doğan kuşunda bile fare huyu olursa farelere ar olur, hayvanlar ondan utanırlar.
خوی آن هاروت و ماروت ای پسر ** چون بگشت و دادشان خوی بشر
Oğul Harut’la Marut’a Tanrı insan huyunu verdi, melek huyları değişti.
در فتادند از لنحن الصافون ** در چه بابل ببسته سرنگون
“Biz Tanrıya ibadet için saflar kurmuşuz” makamından aşağıya düştüler, Bâbil kuyusuna baş aşağı asıldılar.
لوح محفوظ از نظرشان دور شد ** لوح ایشان ساحر و مسحور شد 3005
Levhi mahfuz, gözlerinden uzaklaştı, levhleri büyü yapan ve büyülenen kişilerin bedenleri oldu.
پر همان و سر همان هیکل همان ** موسیی بر عرش و فرعونی مهان
Kanatları aynı, başları aynı, bedenleri aynı fakat birisi arz üstünde Musa, öbürü aşağılık yerlerde hor hakir Firavun.