-
این جهان زن جنگ قایم میبود ** در عناصر در نگر تا حل شود
- Fakat bu âlem, şu savaşla durmadadır. Unsurlara bak da anla.
-
چار عنصر چار استون قویست ** که بدیشان سقف دنیا مستویست
- Dört unsur, dört kuvvetli direktir. Dünyanın tavanı, onlarla düz durmada.
-
هر ستونی اشکنندهی آن دگر ** استن آب اشکنندهی آن شرر
- Her direk, öbürünü kırar. Su direği, ateş direğini yıkar.
-
پس بنای خلق بر اضداد بود ** لاجرم ما جنگییم از ضر و سود 50
- Halkın yapısı, zıtlar üstüne kurulmuş. Hâsılı biz, zarar bakımından da savaştayız, fayda bakımından da.
-
هست احوالم خلاف همدگر ** هر یکی با هم مخالف در اثر
- Ahvalin, birbirine aykırı. Tesir dolayısıyla her biri öbürüne zıt.
-
چونک هر دم راه خود را میزنم ** با دگر کس سازگاری چون کنم
- Her an kendi yolumu vurup durmadayım, artık başkasına nasıl bir çare bulabilirim?
-
موج لشکرهای احوالم ببین ** هر یکی با دیگری در جنگ و کین
- Bana gelen hal askerlerinin dalgalarına bak; her biri, öbürüyle savaşmada, her biri, öbürüne kin gütmede.
-
مینگر در خود چنین جنگ گران ** پس چه مشغولی به جنگ دیگران
- Kendindeki şu müthiş savaşa bak. Başkalarının savaşı ile ne meşgul olup durursun?
-
یا مگر زین جنگ حقت وا خرد ** در جهان صلح یک رنگت برد 55
- Meğer ki Allah, seni bu savaştan çeke de sulh âleminde bir tek renge boyanasın.
-
آن جهان جز باقی و آباد نیست ** زانک آن ترکیب از اضداد نیست
- O âlem, ancak bâkidir, mamurdur, başka türlü olmasına imkân yok. Çünkü terkibi, zıt olan şeylerden değil.
-
این تفانی از ضد آید ضد را ** چون نباشد ضد نبود جز بقا
- Bu yok olma, bitme, zıddın zıddını yok etmesinden ileri gelir. Zıt olmadı mı ebedilikten başka bir şey olamaz.
-
نفی ضد کرد از بهشت آن بینظیر ** که نباشد شمس و ضدش زمهریر
- O eşsiz, örneksiz Allah, cennetten zıddı giderdi. Orada güneş de yoktur, zıddı olan zemheri de.
-
هست بیرنگی اصول رنگها ** صلحها باشد اصول جنگها
- Renklerin asılları, renksizliktir... Savaşların aslı, barışlardır.
-
آن جهانست اصل این پرغم وثاق ** وصل باشد اصل هر هجر و فراق 60
- Bu gamlarla dolu olan bucağın aslı, o âlemdir. Her ayrılığın aslı, buluşmadır.
-
این مخالف از چهایم ای خواجه ما ** واز چه زاید وحدت این اعداد را
- Hocam, neden biz bu aykırılıklar içindeyiz? Neden birlik bu sayıları doğuruyor?
-
زانک ما فرعیم و چار اضداد اصل ** خوی خود در فرع کرد ایجاد اصل
- Çünkü biz fer’iz, bu birbirine zıt olan dört asıl, feride kendi huyunu işliyor.
-
گوهر جان چون ورای فصلهاست ** خوی او این نیست خوی کبریاست
- Halbuki can cevheri, ayrılıkların ötesinden. Onun huyu bu değil, onun huyu, ulu Allah’nın huyu.
-
جنگها بین کان اصول صلحهاست ** چون نبی که جنگ او بهر خداست
- Savaşlara da bak. O savaşlar, barışların asılları. Allah uğrunda savaşan Peygamber gibi hani.
-
غالبست و چیر در هر دو جهان ** شرح این غالب نگنجد در دهان 65
- O, iki cihanda da üstündür. Bu üstünü dil anlatmaz ki.
-
آب جیحون را اگر نتوان کشید ** هم ز قدر تشنگی نتوان برید
- Irmak suyunu tamamıyla içmenin imkânı yok. Yok ama susuzluğu giderecek kadar içmenin de imkânı yok.
-
گر شدی عطشان بحر معنوی ** فرجهای کن در جزیرهی مثنوی
- Mâna denizine susamışsan Mesnevi adasından o denize bir ark aç.
-
فرجه کن چندانک اندر هر نفس ** مثنوی را معنوی بینی و بس
- O arkı o derece aç ki her an Mesneviyi, ancak ve ancak mâna denizi göresin.
-
باد که را ز آب جو چون وا کند ** آب یکرنگی خود پیدا کند
- Yel, derenin üzerindeki saman çöplerini temizledi mi su, tek renkliliğini meydana çıkarır.
-
شاخهای تازهی مرجان ببین ** میوههای رسته ز آب جان ببین 70
- Sen Mesnevide ter-ü taze mercan dallarını gör, can suyundan bitmiş meyveleri seyret.
-
چون ز حرف و صوت و دم یکتا شود ** آن همه بگذارد و دریا شود
- Söz, harften, sesten ve soluktan ayrıldı mı hepsini bırakır, deniz kesilir.
-
حرفگو و حرفنوش و حرفها ** هر سه جان گردند اندر انتها
- Harfi söyleyen de, duyan da, hattâ harfler de, bu üçü de sonunda can olur.
-
ناندهنده و نانستان و نانپاک ** ساده گردند از صور گردند خاک
- Ekmek veren, ekmek alan ve pak ekmek, suretlerden kurtulur, toprak olur.
-
لیک معنیشان بود در سه مقام ** در مراتب هم ممیز هم مدام
- Fakat mânaları, yine birbirinden ayrı olarak ve daimî bir surette üç makamdadır.
-
خاک شد صورت ولی معنی نشد ** هر که گوید شد تو گویش نه نشد 75
- Suret toprak olur ama mâna olmaz. Kim, olur derse de ki: Hayır buna imkân yok.
-
در جهان روح هر سه منتظر ** گه ز صورت هارب و گه مستقر
- Ruh âleminde gâh suretten kaçarak, gâh surete bürünerek üçü de beklerler.
-
امر آید در صور رو در رود ** باز هم از امرش مجرد میشود
- Suretlere gidin diye emir gelir, giderler. Yine onun emri ile suretlerden ayrılırlar.
-
پس له الخلق و له الامرش بدان ** خلق صورت امر جان راکب بر آن
- Hâsılı “Halk da onundur, emir de” sırrını bil. Halk, surettir, emir de o surete binen can.
-
راکب و مرکوب در فرمان شاه ** جسم بر درگاه وجان در بارگاه
- Binek de padişahın buyruğundadır, binen de. Cisim kapıdadır, can huzurda.
-
چونک خواهد که آب آید در سبو ** شاه گوید جیش جان را که ارکبوا 80
- Su, testiye dolmak istedi mi padişah, can askerine binin diye emreder.
-
باز جانها را چو خواند در علو ** بانگ آید از نقیبان که انزلوا
- Sonra yine canları yücelere çekmek diledi mi padişah nakiplerinden ses gelir: İnin!
-
بعد ازین باریک خواهد شد سخن ** کم کن آتش هیزمش افزون مکن
- Bundan öte söz inceldi. Ateşi azalt, odunu çok atma.
-
تا نجوشد دیگهای خرد زود ** دیگ ادراکات خردست و فرود
- Atma da küçücük çömlek kaynamasın. Anlayış çömlekleri pek küçük ve pek yufka.
-
پاک سبحانی که سیبستان کند ** در غمام حرفشان پنهان کنند
- Noksandan münezzeh Allah, bir elmalık meydana getirmede, onları ağaçlara, yapraklara benzeyen harfler içinde gizlemede.
-
زین غمام بانگ و حرف و گفت و گوی ** پردهای کز سیب ناید غیر بوی 85
- Bu ses, harf ve dedikodu ağaçlığı arasında elmadan ancak bir koku alınabilir.
-
باری افزون کش تو این بو را به هوش ** تا سوی اصلت برد بگرفته گوش
- Bari sen de bu kokuyu aklına iyice çek, bu kokuyu iyice al da seni kulağından tutup asla kadar götürsün.
-
بو نگهدار و بپرهیز از زکام ** تن بپوش از باد و بود سرد عام
- Nezle olmamaya, koku almaya bak. Halkın yelinden, nefesinden bedenini ört.
-
تا نینداید مشامت را ز اثر ** ای هواشان از زمستان سردتر
- Onların havaları, kış rüzgârlarından da soğuktur. Örtün, bürün de burnuna girmesin.
-
چون جمادند و فسرده و تنشگرف ** میجهد انفاسشان از تل برف
- Onlar, cansız, donmuş kişilerdir. Nefesleri, karlı dağlardan gelir.
-
چون زمین زین برف در پوشد کفن ** تیغ خورشید حسامالدین بزن 90
- Fakat yeryüzü bu karlı kefene büründü mü durma, hemen Hüsameddin’in güneş kılıcını vur.
-
هین بر آر از شرق سیفالله را ** گرم کن زان شرق این درگاه را
- Derhal doğudan Allah kılıcını çek, o doğuyla bu tapıyı ısıt.
-
برف را خنجر زند آن آفتاب ** سیلها ریزد ز کهها بر تراب
- Güneş, karı hançerledi mi dağlardan ovalardan seller yürür.
-
زانک لا شرقیست و لا غربیست او ** با منجم روز و شب حربیست او
- Çünkü o, ne doğudadır, ne batıda. Gece gündüz müneccimle savaşır durur.
-
که چرا جز من نجوم بیهدی ** قبله کردی از لیمی و عمی
- Neden der, benden başka ve yol göstermeyen yıldızları bayağılık ve körlük yüzünden kıble edindin?
-
تا خوشت ناید مقال آن امین ** در نبی که لا احب الا فلین 95
- Kuran’da o emin erin “Ben batanları sevmem” sözü hoşuna gitmedi.
-
از قزح در پیش مه بستی کمر ** زان همی رنجی ز وانشق القمر
- Ayın önüne geçtin, beline eleğim sağmadan kulluk kemerini bağladın da o yüzden ayın ikiye bölünüşünden incindin.