یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار

Ey gönül! Cebirle ihtiyarı birbirinden ayırt etmek için bir misal getir ki ikisini de anlayasın:

دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش‌‌

Titreme illetinden dolayı titreyen bir el, bir de senin titrettiğin el...

هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس‌‌

Her iki hareketi de bil ki Tanrı yaratmıştır; fakat bu hareketi onunla mukayeseye imkân yoktur.

ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش‌‌

İhtiyarınla el oynatmadan pişman olabilirsin; fakat titreme illetine müptelâ bir adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?

بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر 1500

Anlayışı kıt biriside şu cebir ve ihtiyar meselesine yol bulsun, bu işi anlasın diye söylediğimiz bu söz, aklî bir söz, aklî bir bahistir. Fakat zaten bu hilekâr akıl, akıl değildir ki.

بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود

Aklî bahis, inci ve mercan bile olsa can bahsi, başka bir bahistir.

بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است‌‌

Can bahsi başka bir makamdır, can şarabının başka bir kıvamı vardır.

آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود

Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.

چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن‌‌

Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.

سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است‌‌ 1505

Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi.