تا کنی فهم آن معماهاش را ** تا کنی ادراک رمز و فاش را

تا کنی فهم آن معماهاش را ** تا کنی ادراک رمز و فاش را 1460

پس محل وحی گردد گوش جان ** وحی چه بود گفتنی از حس نهان‌‌

گوش جان و چشم جان جز این حس است ** گوش عقل و گوش ظن زین مفلس است‌‌

لفظ جبرم عشق را بی‌‌صبر کرد ** و آن که عاشق نیست حبس جبر کرد

این معیت با حق است و جبر نیست ** این تجلی مه است این ابر نیست‌‌

ور بود این جبر جبر عامه نیست ** جبر آن اماره‌‌ی خودکامه نیست‌‌ 1465

جبر را ایشان شناسند ای پسر ** که خدا بگشادشان در دل بصر

غیب و آینده بر ایشان گشت فاش ** ذکر ماضی پیش ایشان گشت لاش‌‌

اختیار و جبر ایشان دیگر است ** قطره‌‌ها اندر صدفها گوهر است‌‌

هست بیرون قطره‌‌ی خرد و بزرگ ** در صدف آن در خرد است و سترگ‌‌

طبع ناف آهو است آن قوم را ** از برون خون و درونشان مشکها 1470

تو مگو کاین مایه بیرون خون بود ** چون رود در ناف مشکی چون شود

تو مگو کاین مس برون بد محتقر ** در دل اکسیر چون گیرد گهر

اختیار و جبر در تو بد خیال ** چون در ایشان رفت شد نور جلال‌‌

نان چو در سفره ست باشد آن جماد ** در تن مردم شود او روح شاد

در دل سفره نگردد مستحیل ** مستحیلش جان کند از سلسبیل‌‌ 1475

قوت جان است این ای راست خوان ** تا چه باشد قوت آن جان جان‌‌

گوشت پاره‌‌ی آدمی با عقل و جان ** می‌‌شکافد کوه را با بحر و کان‌‌

زور جان کوه کن شق حجر ** زور جان جان در انشق القمر

گر گشاید دل سر انبان راز ** جان به سوی عرش سازد ترک تاز

اضافت کردن آدم آن زلت را به خویشتن که ربنا ظلمناو اضافت کردن ابلیس گناه خود را به خدا که بما أغويتنی

کرد حق و کرد ما هر دو ببین ** کرد ما را هست دان پیداست این‌‌ 1480

گر نباشد فعل خلق اندر میان ** پس مگو کس را چرا کردی چنان‌‌

خلق حق افعال ما را موجد است ** فعل ما آثار خلق ایزد است‌‌

ناطقی یا حرف بیند یا غرض ** کی شود یک دم محیط دو عرض‌‌

گر به معنی رفت شد غافل ز حرف ** پیش و پس یک دم نبیند هیچ طرف‌‌

آن زمان که پیش بینی آن زمان ** تو پس خود کی ببینی این بدان‌‌ 1485

چون محیط حرف و معنی نیست جان ** چون بود جان خالق این هر دوان‌‌

حق محیط جمله آمد ای پسر ** وا ندارد کارش از کار دگر

گفت شیطان که بما أغویتنی ** کرد فعل خود نهان دیو دنی‌‌

گفت آدم که ظلمنا نفسنا ** او ز فعل حق نبد غافل چو ما

در گنه او از ادب پنهانش کرد ** ز آن گنه بر خود زدن او بر بخورد 1490

بعد توبه گفتش ای آدم نه من ** آفریدم در تو آن جرم و محن‌‌

نه که تقدیر و قضای من بد آن ** چون به وقت عذر کردی آن نهان‌‌

گفت ترسیدم ادب نگذاشتم ** گفت هم من پاس آنت داشتم‌‌

هر که آرد حرمت او حرمت برد ** هر که آرد قند لوزینه خورد

طیبات از بهر که للطیبین ** یار را خوش کن برنجان و ببین‌‌ 1495

یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار

دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش‌‌

هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس‌‌

ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش‌‌

بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر 1500

بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود

بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است‌‌

آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود

چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن‌‌

سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است‌‌ 1505

بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب‌‌

ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی‌‌

ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است‌‌

تفسیر و هو معکم أين ما کنتم

بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم‌‌