شه چو حوضی دان حشم چون لوله‌‌ها ** آب از لوله روان در کوله‌‌ها

چون که آب جمله از حوضی است پاک ** هر یکی آبی دهد خوش ذوقناک‌‌

ور در آن حوض آب شور است و پلید ** هر یکی لوله همان آرد پدید

ز آن که پیوسته ست هر لوله به حوض ** خوض کن در معنی این حرف خوض‌‌

لطف شاهنشاه جان بی‌‌وطن ** چون اثر کرده ست اندر کل تن‌‌ 2825

لطف عقل خوش نهاد خوش نسب ** چون همه تن را در آرد در ادب‌‌

عشق شنگ بی‌‌قرار بی‌‌سکون ** چون در آرد کل تن را در جنون‌‌

لطف آب بحر کاو چون کوثر است ** سنگ ریزه‌‌ش جمله در و گوهر است‌‌

هر هنر که استا بدان معروف شد ** جان شاگردان بدان موصوف شد

پیش استاد اصولی هم اصول ** خواند آن شاگرد چست با حصول‌‌ 2830

پیش استاد فقیه آن فقه خوان ** فقه خواند نی اصول اندر بیان‌‌

پیش استادی که او نحوی بود ** جان شاگردش از او نحوی شود

باز استادی که او محو ره است ** جان شاگردش از او محو شه است‌‌

زین همه انواع دانش روز مرگ ** دانش فقر است ساز راه و برگ‌‌

حکایت ماجرای نحوی و کشتیبان‌‌

آن یکی نحوی به کشتی درنشست ** رو به کشتیبان نهاد آن خود پرست‌‌ 2835

گفت هیچ از نحو خواندی گفت لا ** گفت نیم عمر تو شد در فنا

دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب ** لیک آن دم کرد خامش از جواب‌‌

باد کشتی را به گردابی فگند ** گفت کشتیبان به آن نحوی بلند

هیچ دانی آشنا کردن بگو ** گفت نی ای خوش جواب خوب رو

گفت کل عمرت ای نحوی فناست ** ز آن که کشتی غرق این گردابهاست‌‌ 2840

محو می‌‌باید نه نحو اینجا بدان ** گر تو محوی بی‌‌خطر در آب ران‌‌

آب دریا مرده را بر سر نهد ** ور بود زنده ز دریا کی رهد

چون بمردی تو ز اوصاف بشر ** بحر اسرارت نهد بر فرق سر

ای که خلقان را تو خر می‌‌خوانده‌‌ای ** این زمان چون خر بر این یخ مانده‌‌ای‌‌

گر تو علامه‌‌ی زمانی در جهان ** نک فنای این جهان بین وین زمان‌‌ 2845

مرد نحوی را از آن در دوختیم ** تا شما را نحو محو آموختیم‌‌

فقه فقه و نحو نحو و صرف صرف ** در کم آمد یابی ای یار شگرف‌‌

آن سبوی آب دانشهای ماست ** و آن خلیفه دجله‌‌ی علم خداست‌‌

ما سبوها پر به دجله می‌‌بریم ** گر نه خر دانیم خود را ما خریم‌‌

باری اعرابی بدان معذور بود ** کو ز دجله بی‌‌خبر بود و ز رود 2850

گر ز دجله با خبر بودی چو ما ** او نبردی آن سبو را جا به جا

بلکه از دجله چو واقف آمدی ** آن سبو را بر سر سنگی زدی‌‌

قبول کردن خلیفه هدیه را و عطا فرمودن با کمال بی‌‌نیازی از آن هدیه و از آن سبو

چون خلیفه دید و احوالش شنید ** آن سبو را پر ز زر کرد و مزید

آن عرب را کرد از فاقه خلاص ** داد بخششها و خلعتهای خاص‌‌

کاین سبو پر زر به دست او دهید ** چون که واگردد سوی دجله‌‌ش برید 2855

از ره خشک آمده ست و از سفر ** از ره آبش بود نزدیکتر

چون به کشتی درنشست و دجله دید ** سجده می‌‌کرد از حیا و می‌‌خمید

کای عجب لطف این شه وهاب را ** وین عجبتر کو ستد آن آب را

چون پذیرفت از من آن دریای جود ** آن چنان نقد دغل را زود زود

کل عالم را سبو دان ای پسر ** کاو بود از علم و خوبی تا به سر 2860

قطره‌‌ای از دجله‌‌ی خوبی اوست ** کان نمی‌‌گنجد ز پری زیر پوست‌‌

گنج مخفی بد ز پری چاک کرد ** خاک را تابان تر از افلاک کرد

گنج مخفی بد ز پری جوش کرد ** خاک را سلطان اطلس پوش کرد

ور بدیدی شاخی از دجله‌‌ی خدا ** آن سبو را او فنا کردی فنا

آن که دیدندش همیشه بی‌‌خودند ** بی‌‌خودانه بر سبو سنگی زدند 2865

ای ز غیرت بر سبو سنگی زده ** و این سبو ز اشکست کاملتر شده‌‌

خم شکسته آب از او ناریخته ** صد درستی زین شکست انگیخته‌‌

جزو جزو خم به رقص است و به حال ** عقل جزوی را نموده این محال‌‌

نی سبو پیدا در این حالت نه آب ** خوش ببین و الله اعلم بالصواب‌‌

چون در معنی زنی بازت کنند ** پر فکرت زن که شهبازت کنند 2870