هکذا تعرج و تنزل دایما ** ذا فلا زلت علیه قائما

پارسی گوییم یعنی این کشش ** ز آن طرف آید که آمد آن چشش‌‌

چشم هر قومی به سویی مانده است ** کان طرف یک روز ذوقی رانده است‌‌

ذوق جنس از جنس خود باشد یقین ** ذوق جزو از کل خود باشد ببین‌‌

یا مگر آن قابل جنسی بود ** چون بدو پیوست جنس او شود 890

همچو آب و نان که جنس ما نبود ** گشت جنس ما و اندر ما فزود

نقش جنسیت ندارد آب و نان ** ز اعتبار آخر آن را جنس دان‌‌

ور ز غیر جنس باشد ذوق ما ** آن مگر مانند باشد جنس را

آن که مانند است باشد عاریت ** عاریت باقی نماند عاقبت‌‌

مرغ را گر ذوق آید از صفیر ** چون که جنس خود نیابد شد نفیر 895

تشنه را گر ذوق آید از سراب ** چون رسد در وی گریزد جوید آب‌‌

مفلسان هم خوش شوند از زر قلب ** لیک آن رسوا شود در دار ضرب‌‌

تا زر اندودیت از ره نفگند ** تا خیال کژ ترا چه نفگند

از کلیله باز جو آن قصه را ** و اندر آن قصه طلب کن حصه را

بیان توکل و ترک جهد گفتن نخجیران به شیر

طایفه‌‌ی نخجیر در وادی خوش ** بودشان از شیر دایم کش مکش‌‌ 900

بس که آن شیر از کمین درمی‌‌ربود ** آن چرا بر جمله ناخوش گشته بود

حیله کردند آمدند ایشان بشیر ** کز وظیفه ما ترا داریم سیر

بعد از این اندر پی صیدی میا ** تا نگردد تلخ بر ما این گیا

جواب گفتن شیر نخجیران را و فایده‌‌ی جهد گفتن‌‌

گفت آری گر وفا بینم نه مکر ** مکرها بس دیده‌‌ام از زید و بکر

من هلاک فعل و مکر مردمم ** من گزیده‌‌ی زخم مار و کژدمم‌‌ 905

مردم نفس از درونم در کمین ** از همه مردم بتر در مکر و کین‌‌

گوش من لا یلدغ المؤمن شنید ** قول پیغمبر به جان و دل گزید

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر جهد و اکتساب‌‌

جمله گفتند ای حکیم با خبر ** الحذر دع لیس یغنی عن قدر

در حذر شوریدن شور و شر است ** رو توکل کن توکل بهتر است‌‌

با قضا پنجه مزن ای تند و تیز ** تا نگیرد هم قضا با تو ستیز 910

مرده باید بود پیش حکم حق ** تا نیاید زخم از رب الفلق‌‌

ترجیح نهادن شیر جهد و اکتساب را بر توکل و تسلیم‌‌

گفت آری گر توکل رهبر است ** این سبب هم سنت پیغمبر است‌‌

گفت پیغمبر به آواز بلند ** با توکل زانوی اشتر ببند

رمز الکاسب حبیب الله شنو ** از توکل در سبب کاهل مشو

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر اجتهاد

قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق ** لقمه‌‌ی تزویر دان بر قدر حلق‌‌ 915

نیست کسبی از توکل خوبتر ** چیست از تسلیم خود محبوبتر

بس گریزند از بلا سوی بلا ** بس جهند از مار سوی اژدها

حیله کرد انسان و حیله‌‌ش دام بود ** آن که جان پنداشت خون آشام بود

در ببست و دشمن اندر خانه بود ** حیله‌‌ی فرعون زین افسانه بود

صد هزاران طفل کشت آن کینه کش ** و آن که او می‌‌جست اندر خانه‌‌اش‌‌ 920

دیده‌‌ی ما چون بسی علت در اوست ** رو فنا کن دید خود در دید دوست‌‌

دید ما را دید او نعم العوض ** یابی اندر دید او کل غرض‌‌

طفل تا گیرا و تا پویا نبود ** مرکبش جز گردن بابا نبود

چون فضولی گشت و دست و پا نمود ** در عنا افتاد و در کور و کبود

جانهای خلق پیش از دست و پا ** می‌‌پریدند از وفا اندر صفا 925

چون به امر اهبطوا بندی شدند ** حبس خشم و حرص و خرسندی شدند

ما عیال حضرتیم و شیر خواه ** گفت الخلق عیال للإله‌‌

آن که او از آسمان باران دهد ** هم تواند کاو ز رحمت نان دهد

باز ترجیح‌‌نهادن شیر جهد را بر توکل‌‌

گفت شیر آری ولی رب العباد ** نردبانی پیش پای ما نهاد

پایه پایه رفت باید سوی بام ** هست جبری بودن اینجا طمع خام‌‌ 930

پای داری چون کنی خود را تو لنگ ** دست داری چون کنی پنهان تو چنگ‌‌

خواجه چون بیلی به دست بنده داد ** بی‌‌زبان معلوم شد او را مراد

دست همچون بیل اشارتهای اوست ** آخر اندیشی عبارتهای اوست‌‌

چون اشارتهاش را بر جان نهی ** در وفای آن اشارت جان دهی‌‌

پس اشارتهای اسرارت دهد ** بار بر دارد ز تو کارت دهد 935