بنگر اندر خود نه تو بودی عرض ** جنبش جفتی و جفتی با غرض‏

بنگر اندر خانه و کاشانه‏ها ** در مهندس بود چون افسانه‏ها 965

آن فلان خانه که ما دیدیم خوش ** بود موزون صفه و سقف و درش‏

از مهندس آن عرض و اندیشه‏ها ** آلت آورد و ستون از بیشه‏ها

چیست اصل و مایه‏ی هر پیشه‏ای ** جز خیال و جز عرض و اندیشه‏ای‏

جمله اجزای جهان را بی‏غرض ** درنگر حاصل نشد جز از عرض‏

اول فکر آخر آمد در عمل ** بنیت عالم چنان دان در ازل‏ 970

میوه‏ها در فکر دل اول بود ** در عمل ظاهر به آخر می‏شود

چون عمل کردی شجر بنشاندی ** اندر آخر حرف اول خواندی‏

گر چه شاخ و برگ و بیخش اول است ** آن همه از بهر میوه مرسل است‏

پس سری که مغز آن افلاک بود ** اندر آخر خواجه‏ی لولاک بود

نقل اعراض است این بحث و مقال ** نقل اعراض است این شیر و شگال‏ 975

جمله عالم خود عرض بودند تا ** اندر این معنی بیامد هل أتی‏

این عرضها از چه زاید از صور ** وین صور هم از چه زاید از فکر

این جهان یک فکرت است از عقل کل ** عقل چون شاه است و صورتها رسل‏

عالم اول جهان امتحان ** عالم ثانی جزای این و آن‏

چاکرت شاها جنایت می‏کند ** آن عرض زنجیر و زندان می‏شود 980

بنده‏ات چون خدمت شایسته کرد ** آن عرض نه خلعتی شد در نبرد

این عرض با جوهر آن بیضه است و طیر ** این از آن و آن از این زاید به سیر

گفت شاهنشه چنین گیر المراد ** این عرضهای تو یک جوهر نزاد

گفت مخفی داشته ست آن را خرد ** تا بود غیب این جهان نیک و بد

ز انکه گر پیدا شدی اشکال فکر ** کافر و مومن نگفتی جز که ذکر 985

پس عیان بودی نه غیب ای شاه این ** نقش دین و کفر بودی بر جبین‏

کی درین عالم بت و بتگر بدی ** چون کسی را زهره‏ی تسخر بدی‏

پس قیامت بودی این دنیای ما ** در قیامت کی کند جرم و خطا

گفت شه پوشید حق پاداش بد ** لیک از عامه نه از خاصان خود

گر به دامی افکنم من یک امیر ** از امیران خفیه دارم نه از وزیر 990

حق به من بنمود پس پاداش کار ** وز صورهای عملها صد هزار

تو نشانی ده که من دانم تمام ** ماه را بر من نمی‏پوشد غمام‏

گفت پس از گفت من مقصود چیست ** چون تو می‏دانی که آن چه بود چیست‏

گفت شه حکمت در اظهار جهان ** آن که دانسته برون آید عیان‏

آن چه می‏دانست تا پیدا نکرد ** بر جهان ننهاد رنج طلق و درد 995

یک زمان بی‏کار نتوانی نشست ** تا بدی یا نیکیی از تو نجست‏

این تقاضاهای کار از بهر آن ** شد موکل تا شود سرت عیان‏

پس کلابه‏ی تن کجا ساکن شود ** چون سر رشته‏ی ضمیرش می‏کشد

تاسه‏ی تو شد نشان آن کشش ** بر تو بی‏کاری بود چون جان کنش‏

این جهان و آن جهان زاید ابد ** هر سبب مادر اثر از وی ولد 1000

چون اثر زایید آن هم شد سبب ** تا بزاید او اثرهای عجب‏

این سببها نسل بر نسل است لیک ** دیده‏ای باید منور نیک نیک‏

شاه با او در سخن اینجا رسید ** یا بدید از وی نشانی یا ندید

گر بدید آن شاه جویا دور نیست ** لیک ما را ذکر آن دستور نیست‏

چون ز گرمابه بیامد آن غلام ** سوی خویشش خواند آن شاه و همام‏ 1005

گفت صحا لک نعیم دایم ** بس لطیفی و ظریف و خوب رو

ای دریغا گر نبودی در تو آن ** که همی‏گوید برای تو فلان‏

شاد گشتی هر که رویت دیده‏یی ** دیدنت ملک جهان ارزیدیی‏

گفت رمزی ز آن بگو ای پادشاه ** کز برای من بگفت آن دین تباه‏

گفت اول وصف دو روییت کرد ** کاشکارا تو دوایی خفیه درد 1010

خبث یارش را چو از شه گوش کرد ** در زمان دریای خشمش جوش کرد

کف بر آورد آن غلام و سرخ گشت ** تا که موج هجو او از حد گذشت‏

کاو ز اول دم که با من یار بود ** همچو سگ در قحط بس گه خوار بود