تا چو سی کودک تواتر این خبر ** متفق گویند یابد مستقر

هر یکی گفتش که شاباش ای ذکی ** باد بختت بر عنایت متکی

متفق گشتند در عهد وثیق ** که نگرداند سخن را یک رفیق

بعد از آن سوگند داد او جمله را ** تا که غمازی نگوید ماجرا 1535

رای آن کودک بچربید از همه ** عقل او در پیش می‌رفت از رمه

آن تفاوت هست در عقل بشر ** که میان شاهدان اندر صور

زین قبل فرمود احمد در مقال ** در زبان پنهان بود حسن رجال

عقول خلق متفاوتست در اصل فطرت و نزد معتزله متساویست تفاوت عقول از تحصیل علم است

اختلاف عقلها در اصل بود ** بر وفاق سنیان باید شنود

بر خلاف قول اهل اعتزال ** که عقول از اصل دارند اعتدال 1540

تجربه و تعلیم بیش و کم کند ** تا یکی را از یکی اعلم کند

باطلست این زانک رای کودکی ** که ندارد تجربه در مسلکی

بر دمید اندیشه‌ای زان طفل خرد ** پیر با صد تجربه بویی نبرد

خود فزون آن به که آن از فطرتست ** تا ز افزونی که جهد و فکرتست

تو بگو داده‌ی خدا بهتر بود ** یاکه لنگی راهوارانه رود 1545

در وهم افکندن کودکان اوستاد را

روز گشت و آمدند آن کودکان ** بر همین فکرت ز خانه تا دکان

جمله استادند بیرون منتظر ** تا درآید اول آن یار مصر

زانک منبع او بدست این رای را ** سر امام آید همیشه پای را

ای مقلد تو مجو بیشی بر آن ** کو بود منبع ز نور آسمان

او در آمد گفت استا را سلام ** خیر باشد رنگ رویت زردفام 1550

گفت استا نیست رنجی مر مرا ** تو برو بنشین مگو یاوه هلا

نفی کرد اما غبار وهم بد ** اندکی اندر دلش ناگاه زد

اندر آمد دیگری گفت این چنین ** اندکی آن وهم افزون شد بدین

همچنین تا وهم او قوت گرفت ** ماند اندر حال خود بس در شگفت

بیمار شدن فرعون هم به وهم از تعظیم خلقان

سجده‌ی خلق از زن و از طفل و مرد ** زد دل فرعون را رنجور کرد 1555

گفتن هریک خداوند و ملک ** آنچنان کردش ز وهمی منهتک

که به دعوی الهی شد دلیر ** اژدها گشت و نمی‌شد هیچ سیر

عقل جزوی آفتش وهمست و ظن ** زانک در ظلمات شد او را وطن

بر زمین گر نیم گز راهی بود ** آدمی بی وهم آمن می‌رود

بر سر دیوار عالی گر روی ** گر دو گز عرضش بود کژ می‌شوی 1560

بلک می‌افتی ز لرزه‌ی دل به وهم ** ترس وهمی را نکو بنگر بفهم

رنجور شدن اوستاد به وهم

گشت استا سست از وهم و ز بیم ** بر جهید و می‌کشانید او گلیم

خشمگین با زن که مهر اوست سست ** من بدین حالم نپرسید و نجست

خود مرا آگه نکرد از رنگ من ** قصد دارد تا رهد از ننگ من

او به حسن و جلوه‌ی خود مست گشت ** بی‌خبر کز بام افتادم چو طشت 1565

آمد و در را بتندی وا گشاد ** کودکان اندر پی آن اوستاد

گفت زن خیرست چون زود آمدی ** که مبادا ذات نیکت را بدی

گفت کوری رنگ و حال من ببین ** از غمم بیگانگان اندر حنین

تو درون خانه از بغض و نفاق ** می‌نبینی حال من در احتراق

گفت زن ای خواجه عیبی نیستت ** وهم و ظن لاش بی معنیستت 1570

گفتش ای غر تو هنوزی در لجاج ** می‌نبینی این تغیر و ارتجاج

گر تو کور و کر شدی ما را چه جرم ** ما درین رنجیم و در اندوه و گرم

گفت ای خواجه بیارم آینه ** تا بدانی که ندارم من گنه

گفت رو مه تو رهی مه آینت ** دایما در بغض و کینی و عنت

جامه‌ی خواب مرا زو گستران ** تا بخسپم که سر من شد گران 1575

زن توقف کرد مردش بانگ زد ** کای عدو زوتر ترا این می‌سزد

در جامه‌ی خواب افتادن استاد و نالیدن او از وهم رنجوری

جامه خواب آورد و گسترد آن عجوز ** گفت امکان نه و باطن پر ز سوز

گر بگویم متهم دارد مرا ** ور نگویم جد شود این ماجرا

فال بد رنجور گرداند همی ** آدمی را که نبودستش غمی

قول پیغامبر قبوله یفرض ** ان تمارضتم لدینا تمرضوا 1580

گر بگویم او خیالی بر زند ** فعل دارد زن که خلوت می‌کند