خود پشیمانی نروید از عدم ** چون ببیند گرمی صاحب‌قدم

شناختن هر حیوانی بوی عدو خود را و حذر کردن و بطالت و خسارت آنکس کی عدو کسی بود کی ازو حذر ممکن نیست و فرار ممکن نی و مقابله ممکن نی

اسپ داند بانگ و بوی شیر را ** گر چه حیوانست الا نادرا

بل عدو خویش را هر جانور ** خود بداند از نشان و از اثر

روز خفاشک نیارد بر پرید ** شب برون آمد چو دزدان و چرید 3620

از همه محروم‌تر خفاش بود ** که عدو آفتاب فاش بود

نه تواند در مصافش زخم خورد ** نه بنفرین تاندش مهجور کرد

آفتابی که بگرداند قفاش ** از برای غصه و قهر خفاش

غایت لطف و کمال او بود ** گرنه خفاشش کجا مانع شود

دشمنی گیری بحد خویش گیر ** تا بود ممکن که گردانی اسیر 3625

قطره با قلزم چو استیزه کند ** ابلهست او ریش خود بر می‌کند

حیلت او از سبالش نگذرد ** چنبره‌ی حجره‌ی قمر چون بر درد

با عدو آفتاب این بد عتاب ** ای عدو آفتاب آفتاب

ای عدو آفتابی کز فرش ** می‌بلرزد آفتاب و اخترش

تو عدو او نه‌ای خصم خودی ** چه غم آتش را که تو هیزم شدی 3630

ای عجب از سوزشت او کم شود ** یا ز درد سوزشت پر غم شود

رحمتش نه رحمت آدم بود ** که مزاج رحم آدم غم بود

رحمت مخلوق باشد غصه‌ناک ** رحمت حق از غم و غصه‌ست پاک

رحمت بی‌چون چنین دان ای پدر ** ناید اندر وهم از وی جز اثر

فرق میان دانستن چیزی به مثال و تقلید و میان دانستن ماهیت آن چیز

ظاهرست آثار و میوه‌ی رحمتش ** لیک کی داند جز او ماهیتش 3635

هیچ ماهیات اوصاف کمال ** کس نداند جز بثار و مثال

طفل ماهیت نداند طمث را ** جز که گویی هست چون حلوا ترا

کی بود ماهیت ذوق جماع ** مثل ماهیات حلوا ای مطاع

لیک نسبت کرد از روی خوشی ** با تو آن عاقل چو تو کودک‌وشی

تا بداند کودک آن را از مثال ** گر نداند ماهیت یا عین حال 3640

پس اگر گویی بدانم دور نیست ** ور ندانم گفت کذب و زور نیست

گر کسی گوید که دانی نوح را ** آن رسول حق و نور روح را

گر بگویی چون ندانم کان قمر ** هست از خورشید و مه مشهورتر

کودکان خرد در کتابها ** و آن امامان جمله در محرابها

نام او خوانند در قرآن صریح ** قصه‌اش گویند از ماضی فصیح 3645

راست‌گو دانیش تو از روی وصف ** گرچه ماهیت نشد از نوح کشف

ور بگویی من چه دانم نوح را ** همچو اویی داند او را ای فتی

مور لنگم من چه دانم فیل را ** پشه‌ای کی داند اسرافیل را

این سخن هم راستست از روی آن ** که بماهیت ندانیش ای فلان

عجز از ادراک ماهیت عمو ** حالت عامه بود مطلق مگو 3650

زانک ماهیات و سر سر آن ** پیش چشم کاملان باشد عیان

در وجود از سر حق و ذات او ** دورتر از فهم و استبصار کو

چونک آن مخفی نماند از محرمان ** ذات و وصفی چیست کان ماند نهان

عقل بحثی گوید این دورست و گو ** بی ز تاویل محالی کم شنو

قطب گوید مر ترا ای سست‌حال ** آنچ فوق حال تست آید محال 3655

واقعاتی که کنونت بر گشود ** نه که اول هم محالت می‌نمود

چون رهانیدت ز ده زندان کرم ** تیه را بر خود مکن حبس ستم

جمع و توفیق میان نفی و اثبات یک چیز از روی نسبت و اختلاف جهت

نفی آن یک چیز و اثباتش رواست ** چون جهت شد مختلف نسبت دوتاست

ما رمیت اذ رمیت از نسبتست ** نفی و اثباتست و هر دو مثبتست

آن تو افکندی چو بر دست تو بود ** تو نه افکندی که قوت حق نمود 3660

زور آدم‌زاد را حدی بود ** مشت خاک اشکست لشکر کی شود

مشت مشت تست و افکندن ز ماست ** زین دو نسبت نفی و اثباتش رواست

یعرفون الانبیا اضدادهم ** مثل ما لا یشتبه اولادهم

همچو فرزندان خود دانندشان ** منکران با صد دلیل و صد نشان

لیک از رشک و حسد پنهان کنند ** خویشتن را بر ندانم می‌زنند 3665

پس چو یعرف گفت چون جای دگر ** گفت لایعرفهم غیری فذر