طفل ماهیت نداند طمث را ** جز که گویی هست چون حلوا ترا

کی بود ماهیت ذوق جماع ** مثل ماهیات حلوا ای مطاع

لیک نسبت کرد از روی خوشی ** با تو آن عاقل چو تو کودک‌وشی

تا بداند کودک آن را از مثال ** گر نداند ماهیت یا عین حال 3640

پس اگر گویی بدانم دور نیست ** ور ندانم گفت کذب و زور نیست

گر کسی گوید که دانی نوح را ** آن رسول حق و نور روح را

گر بگویی چون ندانم کان قمر ** هست از خورشید و مه مشهورتر

کودکان خرد در کتابها ** و آن امامان جمله در محرابها

نام او خوانند در قرآن صریح ** قصه‌اش گویند از ماضی فصیح 3645

راست‌گو دانیش تو از روی وصف ** گرچه ماهیت نشد از نوح کشف

ور بگویی من چه دانم نوح را ** همچو اویی داند او را ای فتی

مور لنگم من چه دانم فیل را ** پشه‌ای کی داند اسرافیل را

این سخن هم راستست از روی آن ** که بماهیت ندانیش ای فلان

عجز از ادراک ماهیت عمو ** حالت عامه بود مطلق مگو 3650

زانک ماهیات و سر سر آن ** پیش چشم کاملان باشد عیان

در وجود از سر حق و ذات او ** دورتر از فهم و استبصار کو

چونک آن مخفی نماند از محرمان ** ذات و وصفی چیست کان ماند نهان

عقل بحثی گوید این دورست و گو ** بی ز تاویل محالی کم شنو

قطب گوید مر ترا ای سست‌حال ** آنچ فوق حال تست آید محال 3655

واقعاتی که کنونت بر گشود ** نه که اول هم محالت می‌نمود

چون رهانیدت ز ده زندان کرم ** تیه را بر خود مکن حبس ستم

جمع و توفیق میان نفی و اثبات یک چیز از روی نسبت و اختلاف جهت

نفی آن یک چیز و اثباتش رواست ** چون جهت شد مختلف نسبت دوتاست

ما رمیت اذ رمیت از نسبتست ** نفی و اثباتست و هر دو مثبتست

آن تو افکندی چو بر دست تو بود ** تو نه افکندی که قوت حق نمود 3660

زور آدم‌زاد را حدی بود ** مشت خاک اشکست لشکر کی شود

مشت مشت تست و افکندن ز ماست ** زین دو نسبت نفی و اثباتش رواست

یعرفون الانبیا اضدادهم ** مثل ما لا یشتبه اولادهم

همچو فرزندان خود دانندشان ** منکران با صد دلیل و صد نشان

لیک از رشک و حسد پنهان کنند ** خویشتن را بر ندانم می‌زنند 3665

پس چو یعرف گفت چون جای دگر ** گفت لایعرفهم غیری فذر

انهم تحت قبابی کامنون ** جز که یزدانشان نداند ز آزمون

هم بنسبت گیر این مفتوح را ** که بدانی و ندانی نوح را

مسله‌ی فنا و بقای درویش

گفت قایل در جهان درویش نیست ** ور بود درویش آن درویش نیست

هست از روی بقای ذات او ** نیست گشته وصف او در وصف هو 3670

چون زبانه‌ی شمع پیش آفتاب ** نیست باشد هست باشد در حساب

هست باشد ذات او تا تو اگر ** بر نهی پنبه بسوزد زان شرر

نیست باشد روشنی ندهد ترا ** کرده باشد آفتاب او را فنا

در دو صد من شهد یک اوقیه خل ** چون در افکندی و در وی گشت حل

نیست باشد طعم خل چون می‌چشی ** هست اوقیه فزون چون برکشی 3675

پیش شیری آهوی بیهوش شد ** هستی‌اش در هست او روپوش شد

این قیاس ناقصان بر کار رب ** جوشش عشقست نه از ترک ادب

نبض عاشق بی ادب بر می‌جهد ** خویش را در کفه‌ی شه می‌نهد

بی‌ادب‌تر نیست کس زو در جهان ** با ادب‌تر نیست کس زو در نهان

هم بنسبت دان وفاق ای منتجب ** این دو ضد با ادب با بی‌ادب 3680

بی‌ادب باشد چو ظاهر بنگری ** که بود دعوی عشقش هم‌سری

چون به باطن بنگری دعوی کجاست ** او و دعوی پیش آن سلطان فناست

مات زید زید اگر فاعل بود ** لیک فاعل نیست کو عاطل بود

او ز روی لفظ نحوی فاعلست ** ورنه او مفعول و موتش قاتلست

فاعل چه کو چنان مقهور شد ** فاعلیها جمله از وی دور شد 3685

قصه وکیل صدر جهان کی متهم شد و از بخارا گریخت از بیم جان باز عشقش کشید رو کشان کی کار جان سهل باشد عاشقان را

در بخارا بنده‌ی صدر جهان ** متهم شد گشت از صدرش نهان