هست هفتاد و دو علت در بدن ** از کششهای عناصر بی رسن

علت آید تا بدن را بسکلد ** تا عناصر همدگر را وا هلد

چار مرغ‌اند این عناصر بسته‌پا ** مرگ و رنجوری و علت پاگشا

پایشان از همدگر چون باز کرد ** مرغ هر عنصر یقین پرواز کرد

جذبه‌ی این اصلها و فرعها ** هر دمی رنجی نهد در جسم ما 4430

تا که این ترکیبها را بر درد ** مرغ هر جزوی به اصل خود پرد

حکمت حق مانع آید زین عجل ** جمعشان دارد بصحت تا اجل

گوید ای اجزا اجل مشهود نیست ** پر زدن پیش از اجلتان سود نیست

چونک هر جزوی بجوید ارتفاق ** چون بود جان غریب اندر فراق

منجذب شدن جان نیز به عالم ارواح و تقاضای او و میل او به مقر خود و منقطع شدن از اجزای اجسام کی هم کنده‌ی پای باز روح‌اند

گوید ای اجزای پست فرشیم ** غربت من تلختر من عرشیم 4435

میل تن در سبزه و آب روان ** زان بود که اصل او آمد از آن

میل جان اندر حیات و در حی است ** زانک جان لامکان اصل وی است

میل جان در حکمتست و در علوم ** میل تن در باغ و راغست و کروم

میل جان اندر ترقی و شرف ** میل تن در کسب و اسباب علف

میل و عشق آن شرف هم سوی جان ** زین یحب را و یحبون را بدان 4440

حاصل آنک هر که او طالب بود ** جان مطلوبش درو راغب بود

گر بگویم شرح این بی حد شود ** مثنوی هشتاد تا کاغذ شود

آدمی حیوان نباتی و جماد ** هر مرادی عاشق هر بی‌مراد

بی‌مرادان بر مرادی می‌تنند ** و آن مرادان جذب ایشان می‌کنند

لیک میل عاشقان لاغر کند ** میل معشوقان خوش و خوش‌فر کند 4445

عشق معشوقان دو رخ افروخته ** عشق عاشق جان او را سوخته

کهربا عاشق به شکل بی‌نیاز ** کاه می‌کوشد در آن راه دراز

این رها کن عشق آن تشنه‌دهان ** تافت اندر سینه‌ی صدر جهان

دود آن عشق و غم آتش‌کده ** رفته در مخدوم او مشفق شده

لیکش از ناموس و بوش و آب رو ** شرم می‌آمد که وا جوید ازو 4450

رحمتش مشتاق آن مسکین شده ** سلطنت زین لطف مانع آمده

عقل حیران کین عجب او را کشید ** یا کشش زان سو بدینجانب رسید

ترک جلدی کن کزین ناواقفی ** لب ببند الله اعلم بالخفی

این سخن را بعد ازین مدفون کنم ** آن کشنده می‌کشد من چون کنم

کیست آن کت می‌کشد ای معتنی ** آنک می‌نگذاردت کین دم زنی 4455

صد عزیمت می‌کنی بهر سفر ** می‌کشاند مر ترا جای دگر

زان بگرداند به هر سو آن لگام ** تا خبر یابد ز فارس اسپ خام

اسپ زیرکسار زان نیکو پیست ** کو همی‌داند که فارس بر ویست

او دلت را بر دو صد سودا ببست ** بی‌مرادت کرد پس دل را شکست

چون شکست او بال آن رای نخست ** چون نشد هستی بال‌اشکن درست 4460

چون قضایش حبل تدبیرت سکست ** چون نشد بر تو قضای آن درست

فسخ عزایم و نقضها جهت با خبر کردن آدمی را از آنک مالک و قاهر اوست و گاه گاه عزم او را فسخ ناکردن و نافذ داشتن تا طمع او را بر عزم کردن دارد تا باز عزمش را بشکند تا تنبیه بر تنبیه بود

عزمها و قصدها در ماجرا ** گاه گاهی راست می‌آید ترا

تا به طمع آن دلت نیت کند ** بار دیگر نیتت را بشکند

ور بکلی بی‌مرادت داشتی ** دل شدی نومید امل کی کاشتی

ور بکاریدی امل از عوریش ** کی شدی پیدا برو مقهوریش 4465

عاشقان از بی‌مرادیهای خویش ** باخبر گشتند از مولای خویش

بی‌مرادی شد قلاوز بهشت ** حفت الجنه شنو ای خوش سرشت

که مراداتت همه اشکسته‌پاست ** پس کسی باشد که کام او رواست

پس شدند اشکسته‌اش آن صادقان ** لیک کو خود آن شکست عاشقان

عاقلان اشکسته‌اش از اضطرار ** عاشقان اشکسته با صد اختیار 4470

عاقلانش بندگان بندی‌اند ** عاشقانش شکری و قندی‌اند

ائتیا کرها مهار عاقلان ** ائتیا طوعا بهار بی‌دلان

نظرکردن پیغامبر علیه السلام به اسیران و تبسم کردن و گفتن کی عجبت من قوم یجرون الی الجنة بالسلاسل و الاغلال

دید پیغامبر یکی جوقی اسیر ** که همی‌بردند و ایشان در نفیر

دیدشان در بند آن آگاه شیر ** می نظر کردند در وی زیر زیر

تا همی خایید هر یک از غضب ** بر رسول صدق دندانها و لب 4475