در نگر ای سایل محنت‌زده ** زین قیامت صد جهان افزون شده

ور نباشد اهل این ذکر و قنوت ** پس جواب الاحمق ای سلطان سکوت

ز آسمان حق سکوت آید جواب ** چون بود جانا دعا نامستجاب

ای دریغا وقت خرمنگاه شد ** لیک روز از بخت ما بیگاه شد

وقت تنگست و فراخی این کلام ** تنگ می‌آید برو عمر دوام 1485

نیزه‌بازی اندرین کوه‌های تنگ ** نیزه‌بازان را همی آرد به تنگ

وقت تنگ و خاطر و فهم عوام ** تنگ‌تر صد ره ز وقت است ای غلام

چون جواب احمق آمد خامشی ** این درازی در سخن چون می‌کشی

از کمال رحمت و موج کرم ** می‌دهد هر شوره را باران و نم

در بیان آنک ترک الجواب جواب مقرر این سخن کی جواب الاحمق سکوت شرح این هر دو درین قصه است کی گفته می‌آید

بود شاهی بود او را بنده‌ای ** مرده عقلی بود و شهوت‌زنده‌ای 1490

خرده‌های خدمتش بگذاشتی ** بد سگالیدی نکو پنداشتی

گفت شاهنشه جرااش کم کنید ** ور بجنگد نامش از خط بر زنید

عقل او کم بود و حرص او فزون ** چون جرا کم دید شد تند و حرون

عقل بودی گرد خود کردی طواف ** تا بدیدی جرم خود گشتی معاف

چون خری پابسته تندد از خری ** هر دو پایش بسته گردد بر سری 1495

پس بگوید خر که یک بندم بست ** خود مدان کان دو ز فعل آن خسست

در تفسیر این حدیث مصطفی علیه‌السلام کی ان الله تعالی خلق الملائکة و رکب فیهم العقل و خلق البهائم و رکب فیها الشهوة و خلق بنی آدم و رکب فیهم العقل و الشهوة فمن غلب عقله شهوته فهو اعلی من الملائکة و من غلب شهوته عقله فهو ادنی من البهائم

در حدیث آمد که یزدان مجید ** خلق عالم را سه گونه آفرید

یک گره را جمله عقل و علم و جود ** آن فرشته‌ست او نداند جز سجود

نیست اندر عنصرش حرص و هوا ** نور مطلق زنده از عشق خدا

یک گروه دیگر از دانش تهی ** هم‌چو حیوان از علف در فربهی 1500

او نبیند جز که اصطبل و علف ** از شقاوت غافلست و از شرف

این سوم هست آدمی‌زاد و بشر ** نیم او ز افرشته و نیمیش خر

نیم خر خود مایل سفلی بود ** نیم دیگر مایل عقلی بود

آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب ** وین بشر با دو مخالف در عذاب

وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند ** آدمی شکلند و سه امت شدند 1505

یک گره مستغرق مطلق شدست ** هم‌چو عیسی با ملک ملحق شدست

نقش آدم لیک معنی جبرئیل ** رسته از خشم و هوا و قال و قیل

از ریاضت رسته وز زهد و جهاد ** گوییا از آدمی او خود نزاد

قسم دیگر با خران ملحق شدند ** خشم محض و شهوت مطلق شدند

وصف جبریلی دریشان بود رفت ** تنگ بود آن خانه و آن وصف زفت 1510

مرده گردد شخص کو بی‌جان شود ** خر شود چون جان او بی‌آن شود

زانک جانی کان ندارد هست پست ** این سخن حقست و صوفی گفته است

او ز حیوانها فزون‌تر جان کند ** در جهان باریک کاریها کند

مکر و تلبیسی که او داند تنید ** آن ز حیوان دیگر ناید پدید

جامه‌های زرکشی را بافتن ** درها از قعر دریا یافتن 1515

خرده‌کاریهای علم هندسه ** یا نجوم و علم طب و فلسفه

که تعلق با همین دنیاستش ** ره به هفتم آسمان بر نیستش

این همه علم بنای آخرست ** که عماد بود گاو و اشترست

بهر استبقای حیوان چند روز ** نام آن کردند این گیجان رموز

علم راه حق و علم منزلش ** صاحب دل داند آن را با دلش 1520

پس درین ترکیب حیوان لطیف ** آفرید و کرد با دانش الیف

نام کالانعام کرد آن قوم را ** زانک نسبت کو بیقظه نوم را

روح حیوانی ندارد غیر نوم ** حسهای منعکس دارند قوم

یقظه آمد نوم حیوانی نماند ** انعکاس حس خود از لوح خواند

هم‌چو حس آنک خواب او را ربود ** چون شد او بیدار عکسیت نمود 1525

لاجرم اسفل بود از سافلین ** ترک او کن لا احب الافلین

در تفسیر این آیت کی و اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسا و قوله یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا

زانک استعداد تبدیل و نبرد ** بودش از پستی و آن را فوت کرد

باز حیوان را چو استعداد نیست ** عذر او اندر بهیمی روشنیست

زو چو استعداد شد کان رهبرست ** هر غذایی کو خورد مغز خرست

گر بلادر خورد او افیون شود ** سکته و بی‌عقلیش افزون شود 1530