کار دوزخ می‌کنی در خوردنی ** بهر او خود را تو فربه می‌کنی

کار خود کن روزی حکمت بچر ** تا شود فربه دل با کر و فر

خوردن تن مانع این خوردنست ** جان چو بازرگان و تن چون ره‌زنست

شمع تاجر آنگهست افروخته ** که بود ره‌زن چو هیزم سوخته 3610

که تو آن هوشی و باقی هوش‌پوش ** خویشتن را گم مکن یاوه مکوش

دانک هر شهوت چو خمرست و چو بنگ ** پرده‌ی هوشست وعاقل زوست دنگ

خمر تنها نیست سرمستی هوش ** هر چه شهوانیست بندد چشم و گوش

آن بلیس از خمر خوردن دور بود ** مست بود او از تکبر وز جحود

مست آن باشد که آن بیند که نیست ** زر نماید آنچ مس و آهنیست 3615

این سخن پایان ندارد موسیا ** لب بجنبان تا برون روژد گیا

هم‌چنان کرد و هم اندر دم زمین ** سبز گشت از سنبل و حب ثمین

اندر افتادند در لوت آن نفر ** قحط دیده مرده از جوع البقر

چند روزی سیر خوردند از عطا ** آن دمی و آدمی و چارپا

چون شکم پر گشت و بر نعمت زدند ** وآن ضرورت رفت پس طاغی شدند 3620

نفس فرعونیست هان سیرش مکن ** تا نیارد یاد از آن کفر کهن

بی تف آتش نگردد نفس خوب ** تا نشد آهن چو اخگر هین مکوب

بی‌مجاعت نیست تن جنبش‌کنان ** آهن سردیست می‌کوبی بدان

گر بگرید ور بنالد زار زار ** او نخواهد شد مسلمان هوش دار

او چو فرعونست در قحط آنچنان ** پیش موسی سر نهد لابه‌کنان 3625

چونک مستغنی شد او طاغی شود ** خر چو بار انداخت اسکیزه زند

پس فراموشش شود چون رفت پیش ** کار او زان آه و زاریهای خویش

سالها مردی که در شهری بود ** یک زمان که چشم در خوابی رود

شهر دیگر بیند او پر نیک و بد ** هیچ در یادش نیاید شهر خود

که من آنجا بوده‌ام این شهر نو ** نیست آن من درینجاام گرو 3630

بل چنان داند که خود پیوسته او ** هم درین شهرش به دست ابداع و خو

چه عجب گر روح موطنهای خویش ** که بدستش مسکن و میلاد پیش

می‌نیارد یاد کین دنیا چو خواب ** می‌فرو پوشد چو اختر را سحاب

خاصه چندین شهرها را کوفته ** گردها از درک او ناروفته

اجتهاد گرم ناکرده که تا ** دل شود صاف و ببیند ماجرا 3635

سر برون آرد دلش از بخش راز ** اول و آخر ببیند چشم باز

اطوار و منازل خلقت آدمی از ابتدا

آمده اول به اقلیم جماد ** وز جمادی در نباتی اوفتاد

سالها اندر نباتی عمر کرد ** وز جمادی یاد ناورد از نبرد

وز نباتی چون به حیوانی فتاد ** نامدش حال نباتی هیچ یاد

جز همین میلی که دارد سوی آن ** خاصه در وقت بهار و ضیمران 3640

هم‌چو میل کودکان با مادران ** سر میل خود نداند در لبان

هم‌چو میل مفرط هر نو مرید ** سوی آن پیر جوانبخت مجید

جزو عقل این از آن عقل کلست ** جنبش این سایه زان شاخ گلست

سایه‌اش فانی شود آخر درو ** پس بداند سر میل و جست و جو

سایه‌ی شاخ دگر ای نیکبخت ** کی بجنبد گر نجنبد این درخت 3645

باز از حیوان سوی انسانیش ** می‌کشید آن خالقی که دانیش

هم‌چنین اقلیم تا اقلیم رفت ** تا شد اکنون عاقل و دانا و زفت

عقلهای اولینش یاد نیست ** هم ازین عقلش تحول کردنیست

تا رهد زین عقل پر حرص و طلب ** صد هزاران عقل بیند بوالعجب

گر چو خفته گشت و شد ناسی ز پیش ** کی گذارندش در آن نسیان خویش 3650

باز از آن خوابش به بیداری کشند ** که کند بر حالت خود ریش‌خند

که چه غم بود آنک می‌خوردم به خواب ** چون فراموشم شد احوال صواب

چون ندانستم که آن غم و اعتلال ** فعل خوابست و فریبست و خیال

هم‌چنان دنیا که حلم نایمست ** خفته پندارد که این خود دایمست

تا بر آید ناگهان صبح اجل ** وا رهد از ظلمت ظن و دغل 3655

خنده‌اش گیرد از آن غمهای خویش ** چون ببیند مستقر و جای خویش