آمده اول به اقلیم جماد ** وز جمادی در نباتی اوفتاد

سالها اندر نباتی عمر کرد ** وز جمادی یاد ناورد از نبرد

وز نباتی چون به حیوانی فتاد ** نامدش حال نباتی هیچ یاد

جز همین میلی که دارد سوی آن ** خاصه در وقت بهار و ضیمران 3640

هم‌چو میل کودکان با مادران ** سر میل خود نداند در لبان

هم‌چو میل مفرط هر نو مرید ** سوی آن پیر جوانبخت مجید

جزو عقل این از آن عقل کلست ** جنبش این سایه زان شاخ گلست

سایه‌اش فانی شود آخر درو ** پس بداند سر میل و جست و جو

سایه‌ی شاخ دگر ای نیکبخت ** کی بجنبد گر نجنبد این درخت 3645

باز از حیوان سوی انسانیش ** می‌کشید آن خالقی که دانیش

هم‌چنین اقلیم تا اقلیم رفت ** تا شد اکنون عاقل و دانا و زفت

عقلهای اولینش یاد نیست ** هم ازین عقلش تحول کردنیست

تا رهد زین عقل پر حرص و طلب ** صد هزاران عقل بیند بوالعجب

گر چو خفته گشت و شد ناسی ز پیش ** کی گذارندش در آن نسیان خویش 3650

باز از آن خوابش به بیداری کشند ** که کند بر حالت خود ریش‌خند

که چه غم بود آنک می‌خوردم به خواب ** چون فراموشم شد احوال صواب

چون ندانستم که آن غم و اعتلال ** فعل خوابست و فریبست و خیال

هم‌چنان دنیا که حلم نایمست ** خفته پندارد که این خود دایمست

تا بر آید ناگهان صبح اجل ** وا رهد از ظلمت ظن و دغل 3655

خنده‌اش گیرد از آن غمهای خویش ** چون ببیند مستقر و جای خویش

هر چه تو در خواب بینی نیک و بد ** روز محشر یک به یک پیدا شود

آنچ کردی اندرین خواب جهان ** گرددت هنگام بیداری عیان

تا نپنداری که این بد کردنیست ** اندرین خواب و ترا تعبیر نیست

بلک این خنده بود گریه و زفیر ** روز تعبیر ای ستمگر بر اسیر 3660

گریه و درد و غم و زاری خود ** شادمانی دان به بیداری خود

ای دریده پوستین یوسفان ** گرگ بر خیزی ازین خواب گران

گشته گرگان یک به یک خوهای تو ** می‌درانند از غضب اعضای تو

خون نخسپد بعد مرگت در قصاص ** تو مگو که مردم و یابم خلاص

این قصاص نقد حیلت‌سازیست ** پیش زخم آن قصاص این بازیست 3665

زین لعب خواندست دنیا را خدا ** کین جزا لعبست پیش آن جزا

این جزا تسکین جنگ و فتنه‌ایست ** آن چو اخصا است و این چون ختنه‌ایست

بیان آنک خلق دوزخ گرسنگانند و نالانند به حق کی روزیهای ما را فربه گردان و زود زاد به ما رسان کی ما را صبر نماند

این سخن پایان ندارد موسیا ** هین رها کن آن خران را در گیا

تا همه زان خوش علف فربه شوند ** هین که گرگانند ما را خشم‌مند

ناله‌ی گرگان خود را موقنیم ** این خران را طعمه‌ی ایشان کنیم 3670

این خران را کیمیای خوش دمی ** از لب تو خواست کردن آدمی

تو بسی کردی به دعوت لطف و جود ** آن خران را طالع و روزی نبود

پس فرو پوشان لحاف نعمتی ** تا بردشان زود خواب غفلتی

تا چو بجهند از چنین خواب این رده ** شمع مرده باشد و ساقی شده

داشت طغیانشان ترا در حیرتی ** پس بنوشند از جزا هم حسرتی 3675

تا که عدل ما قدم بیرون نهد ** در جزا هر زشت را درخور دهد

که آن شهی که می‌ندیدندیش فاش ** بود با ایشان نهان اندر معاش

چون خرد با تست مشرف بر تنت ** گر چه زو قاصر بود این دیدنت

نیست قاصر دیدن او ای فلان ** از سکون و جنبشت در امتحان

چه عجب گر خالق آن عقل نیز ** با تو باشد چون نه‌ای تو مستجیز 3680

از خرد غافل شود بر بد تند ** بعد آن عقلش ملامت می‌کند

تو شدی غافل ز عقلت عقل نی ** کز حضورستش ملامت کردنی

گر نبودی حاضر و غافل بدی ** در ملامت کی ترا سیلی زدی

ور ازو غافل نبودی نفس تو ** کی چنان کردی جنون و تفس تو

پس تو و عقلت چو اصطرلاب بود ** زین بدانی قرب خورشید وجود 3685

قرب بی‌چونست عقلت را به تو ** نیست چپ و راست و پس یا پیش رو