در نگر در شرح دل در اندرون ** تا نیاید طعنه‌ی لا تبصرون

تفسیر و هو معکم

یک سپد پر نان ترا بی‌فرق سر ** تو همی خواهی لب نان در به در

در سر خود پیچ هل خیره‌سری ** رو در دل زن چرا بر هر دری

تا بزانویی میان آب‌جو ** غافل از خود زین و آن تو آب جو 1075

پیش آب و پس هم آب با مدد ** چشمها را پیش سد و خلف سد

اسپ زیر ران و فارس اسپ‌جو ** چیست این گفت اسپ لیکن اسپ کو

هی نه اسپست این به زیر تو پدید ** گفت آری لیک خود اسپی که دید

مست آب و پیش روی اوست آن ** اندر آب و بی‌خبر ز آب روان

چون گهر در بحر گوید بحر کو ** وآن خیال چون صدف دیوار او 1080

گفتن آن کو حجابش می‌شود ** ابر تاب آفتابش می‌شود

بند چشم اوست هم چشم بدش ** عین رفع سد او گشته سدش

بند گوش او شده هم هوش او ** هوش با حق دار ای مدهوش او

در تفسیر قول مصطفی علیه‌السلام من جعل الهموم هما واحدا کفاه الله سائر همومه و من تفرقت به الهموم لا یبالی الله فی ای واد اهلکه

هوش را توزیع کردی بر جهات ** می‌نیرزد تره‌ای آن ترهات

آب هش را می‌کشد هر بیخ خار ** آب هوشت چون رسد سوی ثمار 1085

هین بزن آن شاخ بد را خو کنش ** آب ده این شاخ خوش را نو کنش

هر دو سبزند این زمان آخر نگر ** کین شود باطل از آن روید ثمر

آب باغ این را حلال آن را حرام ** فرق را آخر ببینی والسلام

عدل چه بود آب ده اشجار را ** ظلم چه بود آب دادن خار را

عدل وضع نعمتی در موضعش ** نه بهر بیخی که باشد آبکش 1090

ظلم چه بود وضع در ناموضعی ** که نباشد جز بلا را منبعی

نعمت حق را به جان و عقل ده ** نه به طبع پر زحیر پر گره

بار کن بیگار غم را بر تنت ** بر دل و جان کم نه آن جان کندنت

بر سر عیسی نهاده تنگ بار ** خر سکیزه می‌زند در مرغزار

سرمه را در گوش کردن شرط نیست ** کار دل را جستن از تن شرط نیست 1095

گر دلی رو ناز کن خواری مکش ** ور تنی شکر منوش و زهر چش

زهر تن را نافعست و قند بد ** تن همان بهتر که باشد بی‌مدد

هیزم دوزخ تنست و کم کنش ** ور بروید هیزمی رو بر کنش

ورنه حمال حطب باشی حطب ** در دو عالم هم‌چو جفت بولهب

از حطب بشناس شاخ سدره را ** گرچه هر دو سبز باشند ای فتی 1100

اصل آن شاخست هفتم آسمان ** اصل این شاخست از نار و دخان

هست مانندا به صورت پیش حس ** که غلط‌بینست چشم و کیش حس

هست آن پیدا به پیش چشم دل ** جهد کن سوی دل آ جهد المقل

ور نداری پا بجنبان خویش را ** تا ببینی هر کم و هر بیش را

در معنی این بیت «گر راه روی راه برت بگشایند ور نیست شوی بهستیت بگرایند»

گر زلیخا بست درها هر طرف ** یافت یوسف هم ز جنبش منصرف 1105

باز شد قفل و در و شد ره پدید ** چون توکل کرد یوسف برجهید

گر چه رخنه نیست عالم را پدید ** خیره یوسف‌وار می‌باید دوید

تا گشاید قفل و در پیدا شود ** سوی بی‌جایی شما را جا شود

آمدی اندر جهان ای ممتحن ** هیچ می‌بینی طریق آمدن

تو ز جایی آمدی وز موطنی ** آمدن را راه دانی هیچ نی 1110

گر ندانی تا نگویی راه نیست ** زین ره بی‌راهه ما را رفتنیست

می‌روی در خواب شادان چپ و راست ** هیچ دانی راه آن میدان کجاست

تو ببند آن چشم و خود تسلیم کن ** خویش را بینی در آن شهر کهن

چشم چون بندی که صد چشم خمار ** بند چشم تست این سو از غرار

چارچشمی تو ز عشق مشتری ** بر امید مهتری و سروری 1115

ور بخسپی مشتری بینی به خواب ** چغد بد کی خواب بیند جز خراب

مشتری خواهی بهر دم پیچ پیچ ** تو چه داری که فروشی هیچ هیچ

گر دلت را نان بدی یا چاشتی ** از خریداران فراغت داشتی

قصه‌ی آن شخص کی دعوی پیغامبری می‌کرد گفتندش چه خورده‌ای کی گیج شده‌ای و یاوه می‌گویی گفت اگر چیزی یافتمی کی خوردمی نه گیج شدمی و نه یاوه گفتمی کی هر سخن نیک کی با غیر اهلش گویند یاوه گفته باشند اگر چه در آن یاوه گفتن مامورند

آن یکی می‌گفت من پیغامبرم ** از همه پیغامبران فاضلترم

گردنش بستند و بردندش به شاه ** کین همی گوید رسولم از اله 1120

خلق بر وی جمع چون مور و ملخ ** که چه مکرست و چه تزویر و چه فخ