این همی گوید جهان خود نیست هیچ ** هسته سوفسطایی اندر پیچ پیچ

جمله‌ی عالم مقر در اختیار ** امر و نهی این میار و آن بیار

او همی گوید که امر و نهی لاست ** اختیاری نیست این جمله خطاست

حس را حیوان مقرست ای رفیق ** لیک ادراک دلیل آمد دقیق 3020

زانک محسوسست ما را اختیار ** خوب می‌آید برو تکلیف کار

درک وجدانی چون اختیار و اضطرار و خشم و اصطبار و سیری و ناهار به جای حس است کی زرد از سرخ بداند و فرق کند و خرد از بزرگ و طلخ از شیرین و مشک از سرگین و درشت از نرم به حس مس و گرم از سرد و سوزان از شیر گرم و تر از خشک و مس دیوار از مس درخت پس منکر وجدانی منکر حس باشد و زیاده که وجدانی از حس ظاهرترست زیرا حس را توان بستن و منع کردن از احساس و بستن راه و مدخل وجدانیات را ممکن نیست و العاقل تکفیه الاشارة

درک وجدانی به جای حس بود ** هر دو در یک جدول ای عم می‌رود

نغز می‌آید برو کن یا مکن ** امر و نهی و ماجراها و سخن

این که فردا این کنم یا آن کنم ** این دلیل اختیارست ای صنم

وان پشیمانی که خوردی زان بدی ** ز اختیار خویش گشتی مهتدی 3025

جمله قران امر و نهیست و وعید ** امر کردن سنگ مرمر را کی دید

هیچ دانا هیچ عاقل این کند ** با کلوخ و سنگ خشم و کین کند

که بگفتم کین چنین کن یا چنان ** چون نکردید ای موات و عاجزان

عقل کی حکمی کند بر چوب و سنگ ** عقل کی چنگی زند بر نقش چنگ

کای غلام بسته دست اشکسته‌پا ** نیزه برگیر و بیا سوی وغا 3030

خالقی که اختر و گردون کند ** امر و نهی جاهلانه چون کند

احتمال عجز از حق راندی ** جاهل و گیج و سفیهش خواندی

عجز نبود از قدر ور گر بود ** جاهلی از عاجزی بدتر بود

ترک می‌گوید قنق را از کرم ** بی‌سگ و بی‌دلق آ سوی درم

وز فلان سوی اندر آ هین با ادب ** تا سگم بندد ز تو دندان و لب 3035

تو به عکس آن کنی بر در روی ** لاجرم از زخم سگ خسته شوی

آن‌چنان رو که غلامان رفته‌اند ** تا سگش گردد حلیم و مهرمند

تو سگی با خود بری یا روبهی ** سگ بشورد از بن هر خرگهی

غیر حق را گر نباشد اختیار ** خشم چون می‌آیدت بر جرم‌دار

چون همی‌خایی تو دندان بر عدو ** چون همی بینی گناه و جرم ازو 3040

گر ز سقف خانه چوبی بشکند ** بر تو افتد سخت مجروحت کند

هیچ خشمی آیدت بر چوب سقف ** هیچ اندر کین او باشی تو وقف

که چرا بر من زد و دستم شکست ** او عدو و خصم جان من بدست

کودکان خرد را چون می‌زنی ** چون بزرگان را منزه می‌کنی

آنک دزدد مال تو گویی بگیر ** دست و پایش را ببر سازش اسیر 3045

وآنک قصد عورت تو می‌کند ** صد هزاران خشم از تو می‌دمد

گر بیاید سیل و رخت تو برد ** هیچ با سیل آورد کینی خرد

ور بیامد باد و دستارت ربود ** کی ترا با باد دل خشمی نمود

خشم در تو شد بیان اختیار ** تا نگویی جبریانه اعتذار

گر شتربان اشتری را می‌زند ** آن شتر قصد زننده می‌کند 3050

خشم اشتر نیست با آن چوب او ** پس ز مختاری شتر بردست بو

هم‌چنین سگ گر برو سنگی زنی ** بر تو آرد حمله گردد منثنی

سنگ را گر گیرد از خشم توست ** که تو دوری و ندارد بر تو دست

عقل حیوانی چو دانست اختیار ** این مگو ای عقل انسان شرم دار

روشنست این لیکن از طمع سحور ** آن خورنده چشم می‌بندد ز نور 3055

چونک کلی میل او نان خوردنیست ** رو به تاریکی نهد که روز نیست

حرص چون خورشید را پنهان کند ** چه عجب گر پشت بر برهان کند

حکایت هم در بیان تقریر اختیار خلق و بیان آنک تقدیر و قضا سلب کننده‌ی اختیار نیست

گفت دزدی شحنه را کای پادشاه ** آنچ کردم بود آن حکم اله

گفت شحنه آنچ من هم می‌کنم ** حکم حقست ای دو چشم روشنم

از دکانی گر کسی تربی برد ** کین ز حکم ایزدست ای با خرد 3060

بر سرش کوبی دو سه مشت ای کره ** حکم حقست این که اینجا باز نه

در یکی تره چو این عذر ای فضول ** می‌نیاید پیش بقالی قبول

چون بدین عذر اعتمادی می‌کنی ** بر حوالی اژدهایی می‌تنی

از چنین عذر ای سلیم نانبیل ** خون و مال و زن همه کردی سبیل

هر کسی پس سبلت تو بر کند ** عذر آرد خویش را مضطر کند 3065

حکم حق گر عذر می‌شاید ترا ** پس بیاموز و بده فتوی مرا