اختیاری کرده‌ای تو پیشه‌ای ** که اختیاری دارم و اندیشه‌ای

ورنه چون بگزیده‌ای آن پیشه را ** از میان پیشه‌ها ای کدخدا 3070

چونک آید نوبت نفس و هوا ** بیست مرده اختیار آید ترا

چون برد یک حبه از تو یار سود ** اختیار جنگ در جانت گشود

چون بیاید نوبت شکر نعم ** اختیارت نیست وز سنگی تو کم

دوزخت را عذر این باشد یقین ** که اندرین سوزش مرا معذور بین

کس بدین حجت چو معذورت نداشت ** وز کف جلاد این دورت نداشت 3075

پس بدین داور جهان منظوم شد ** حال آن عالم همت معلوم شد

حکایت هم در جواب جبری و اثبات اختیار و صحت امر و نهی و بیان آنک عذر جبری در هیچ ملتی و در هیچ دینی مقبول نیست و موجب خلاص نیست از سزای آن کار کی کرده است چنانک خلاص نیافت ابلیس جبری بدان کی گفت بما اغویتنی والقلیل یدل علی الکثیر

آن یکی می‌رفت بالای درخت ** می‌فشاند آن میوه را دزدانه سخت

صاحب باغ آمد و گفت ای دنی ** از خدا شرمیت کو چه می‌کنی

گفت از باغ خدا بنده‌ی خدا ** گر خورد خرما که حق کردش عطا

عامیانه چه ملامت می‌کنی ** بخل بر خوان خداوند غنی 3080

گفت ای ایبک بیاور آن رسن ** تا بگویم من جواب بوالحسن

پس ببستش سخت آن دم بر درخت ** می‌زد او بر پشت و ساقش چوب سخت

گفت آخر از خدا شرمی بدار ** می‌کشی این بی‌گنه را زار زار

گفت از چوب خدا این بنده‌اش ** می‌زند بر پشت دیگر بنده خوش

چوب حق و پشت و پهلو آن او ** من غلام و آلت فرمان او 3085

گفت توبه کردم از جبر ای عیار ** اختیارست اختیارست اختیار

اختیارات اختیارش هست کرد ** اختیارش چون سواری زیر گرد

اختیارش اختیار ما کند ** امر شد بر اختیاری مستند

حاکمی بر صورت بی‌اختیار ** هست هر مخلوق را در اقتدار

تا کشد بی‌اختیاری صید را ** تا برد بگرفته گوش او زید را 3090

لیک بی هیچ آلتی صنع صمد ** اختیارش را کمند او کند

اختیارش زید را قدیش کند ** بی‌سگ و بی‌دام حق صیدش کند

آن دروگر حاکم چوبی بود ** وآن مصور حاکم خوبی بود

هست آهنگر بر آهن قیمی ** هست بنا هم بر آلت حاکمی

نادر این باشد که چندین اختیار ** ساجد اندر اختیارش بنده‌وار 3095

قدرت تو بر جمادات از نبرد ** کی جمادی را از آنها نفی کرد

قدرتش بر اختیارات آنچنان ** نفی نکند اختیاری را از آن

خواستش می‌گوی بر وجه کمال ** که نباشد نسبت جبر و ضلال

چونک گفتی کفر من خواست ویست ** خواست خود را نیز هم می‌دان که هست

زانک بی‌خواه تو خود کفر تو نیست ** کفر بی‌خواهش تناقض گفتنیست 3100

امر عاجز را قبیحست و ذمیم ** خشم بتر خاصه از رب رحیم

گاو گر یوغی نگیرد می‌زنند ** هیچ گاوی که نپرد شد نژند

گاو چون معذور نبود در فضول ** صاحب گاو از چه معذورست و دول

چون نه‌ای رنجور سر را بر مبند ** اختیارت هست بر سبلت مخند

جهد کن کز جام حق یابی نوی ** بی‌خود و بی‌اختیار آنگه شوی 3105

آنگه آن می را بود کل اختیار ** تو شوی معذور مطلق مست‌وار

هرچه گویی گفته‌ی می باشد آن ** هر چه روبی رفته‌ی می باشد آن

کی کند آن مست جز عدل و صواب ** که ز جام حق کشیدست او شراب

جادوان فرعون را گفتند بیست ** مست را پروای دست و پای نیست

دست و پای ما می آن واحدست ** دست ظاهر سایه است و کاسدست 3110

معنی ما شاء الله کان یعنی خواست خواست او و رضا رضای او جویید از خشم دیگران و رد دیگران دلتنگ مباشید آن کان اگر چه لفظ ماضیست لیکن در فعل خدا ماضی و مستقبل نباشد کی لیس عند الله صباح و لا مساء

قول بنده ایش شاء الله کان ** بهر آن نبود که تنبل کن در آن

بلک تحریضست بر اخلاص و جد ** که در آن خدمت فزون شو مستعد

گر بگویند آنچ می‌خواهی تو راد ** کار کار تست برحسب مراد

آنگهان تنبل کنی جایز بود ** کانچ خواهی و آنچ گویی آن شود

چون بگویند ایش شاء الله کان ** حکم حکم اوست مطلق جاودان 3115

پس چرا صد مرده اندر ورد او ** بر نگردی بندگانه گرد او

گر بگویند آنچ می‌خواهد وزیر ** خواست آن اوست اندر دار و گیر

گرد او گردان شوی صد مرده زود ** تا بریزد بر سرت احسان و جود