خویش را تعلیم کن عشق و نظر ** که آن بود چون نقش فی جرم الحجر

نفس تو با تست شاگرد وفا ** غیر فانی شد کجا جویی کجا 3195

تا کنی مر غیر را حبر و سنی ** خویش را بدخو و خالی می‌کنی

متصل چون شد دلت با آن عدن ** هین بگو مهراس از خالی شدن

امر قل زین آمدش کای راستین ** کم نخواهد شد بگو دریاست این

انصتوا یعنی که آبت را بلاغ ** هین تلف کم کن که لب‌خشکست باغ

این سخن پایان ندارد ای پدر ** این سخن را ترک کن پایان نگر 3200

غیرتم آید که پیشت بیستند ** بر تو می‌خندند عاشق نیستند

عاشقانت در پس پرده‌ی کرم ** بهر تو نعره‌زنان بین دم بدم

عاشق آن عاشقان غیب باش ** عاشقان پنج روزه کم تراش

که بخوردندت ز خدعه و جذبه‌ای ** سالها زیشان ندیدی حبه‌ای

چند هنگامه نهی بر راه عام ** گام خستی بر نیامد هیچ کام 3205

وقت صحت جمله یارند و حریف ** وقت درد و غم به جز حق کو الیف

وقت درد چشم و دندان هیچ کس ** دست تو گیرد به جز فریاد رس

پس همان درد و مرض را یاد دار ** چون ایاز از پوستین کن اعتبار

پوستین آن حالت درد توست ** که گرفتست آن ایاز آن را به دست

باز جواب گفتن آن کافر جبری آن سنی را کی باسلامش دعوت می‌کرد و به ترک اعتقاد جبرش دعوت می‌کرد و دراز شدن مناظره از طرفین کی ماده‌ی اشکال و جواب را نبرد الا عشق حقیقی کی او را پروای آن نماند و ذلک فضل الله یتیه من یشاء

کافر جبری جواب آغاز کرد ** که از آن حیران شد آن منطیق مرد 3210

لیک گر من آن جوابات و سال ** جمله را گویم بمانم زین مقال

زان مهم‌تر گفتنیها هستمان ** که بدان فهم تو به یابد نشان

اندکی گفتیم زان بحث ای عتل ** ز اندکی پیدا بود قانون کل

هم‌چنین بحثست تا حشر بشر ** در میان جبری و اهل قدر

گر فرو ماندی ز دفع خصم خویش ** مذهب ایشان بر افتادی ز پیش 3215

چون برون‌شوشان نبودی در جواب ** پس رمیدندی از آن راه تباب

چونک مقضی بد دوام آن روش ** می‌دهدشان از دلایل پرورش

تا نگردد ملزم از اشکال خصم ** تا بود محجوب از اقبال خصم

تا که این هفتاد و دو ملت مدام ** در جهان ماند الی یوم القیام

چون جهان ظلمتست و غیب این ** از برای سایه می‌باید زمین 3220

تا قیامت ماند این هفتاد و دو ** کم نیاید مبتدع را گفت و گو

عزت مخزن بود اندر بها ** که برو بسیار باشد قفلها

عزت مقصد بود ای ممتحن ** پیچ پیچ راه و عقبه و راه‌زن

عزت کعبه بود و آن نادیه ** ره‌زنی اعراب و طول بادیه

هر روش هر ره که آن محمود نیست ** عقبه‌ای و مانعی و ره‌زنیست 3225

این روش خصم و حقود آن شده ** تا مقلد در دو ره حیران شده

صدق هر دو ضد بیند در روش ** هر فریقی در ره خود خوش منش

گر جوابش نیست می‌بندد ستیز ** بر همان دم تا به روز رستخیز

که مهان ما بدانند این جواب ** گرچه از ما شد نهان وجه صواب

پوزبند وسوسه عشقست و بس ** ورنه کی وسواس را بستست کس 3230

عاشقی شو شاهدی خوبی بجو ** صید مرغابی همی‌کن جو بجو

کی بری زان آب کان آبت برد ** کی کنی زان فهم فهمت را خورد

غیر این معقولها معقولها ** یابی اندر عشق با فر و بها

غیر این عقل تو حق را عقلهاست ** که بدان تدبیر اسباب سماست

که بدین عقل آوری ارزاق را ** زان دگر مفرش کنی اطباق را 3235

چون ببازی عقل در عشق صمد ** عشر امثالت دهد یا هفت‌صد

آن زنان چون عقلها درباختند ** بر رواق عشق یوسف تاختند

عقلشان یک‌دم ستد ساقی عمر ** سیر گشتند از خرد باقی مرد

اصل صد یوسف جمال ذوالجلال ** ای کم از زن شو فدای آن جمال

عشق برد بحث را ای جان و بس ** کو ز گفت و گو شود فریاد رس 3240

حیرتی آید ز عشق آن نطق را ** زهره نبود که کند او ماجرا

که بترسد گر جوابی وا دهد ** گوهری از لنج او بیرون فتد

لب ببندد سخت او از خیر و شر ** تا نباید کز دهان افتد گهر