تا جلا باشد مر آن آیینه را ** که صفا آید ز طاعت سینه را

لیک گر آیینه از بن فاسدست ** صیقل او را دیر باز آرد به دست

وان گزین آیینه که خوش مغرس است ** اندکی صیقل گری آن را بس است

تفاوت عقول در اصل فطرت خلاف معتزله کی ایشان گویند در اصل عقول جز وی برابرند این افزونی و تفاوت از تعلم است و ریاضت و تجربه

این تفاوت عقلها را نیک دان ** در مراتب از زمین تا آسمان

هست عقلی هم‌چو قرص آفتاب ** هست عقلی کمتر از زهره و شهاب 460

هست عقلی چون چراغی سرخوشی ** هست عقلی چون ستاره‌ی آتشی

زانک ابر از پیش آن چون وا جهد ** نور یزدان‌بین خردها بر دهد

عقل جزوی عقل را بدنام کرد ** کام دنیا مرد را بی‌کام کرد

آن ز صیدی حسن صیادی بدید ** وین ز صیادی غم صیدی کشید

آن ز خدمت ناز مخدومی بیافت ** وآن ز مخدومی ز راه عز بتافت 465

آن ز فرعونی اسیر آب شد ** وز اسیری سبط صد سهراب شد

لعب معکوسست و فرزین‌بند سخت ** حیله کم کن کار اقبالست و بخت

بر حیال و حیله کم تن تار را ** که غنی ره کم دهد مکار را

مکر کن در راه نیکو خدمتی ** تا نبوت یابی اندر امتی

مکر کن تا وا رهی از مکر خود ** مکر کن تا فرد گردی از جسد 470

مکر کن تا کمترین بنده شوی ** در کمی رفتی خداونده شوی

روبهی و خدمت ای گرگ کهن ** هیچ بر قصد خداوندی مکن

لیک چون پروانه در آتش بتاز ** کیسه‌ای زان بر مدوز و پاک باز

زور را بگذار و زاری را بگیر ** رحم سوی زاری آید ای فقیر

زاری مضطر تشنه معنویست ** زاری سرد دروغ آن غویست 475

گریه‌ی اخوان یوسف حیلتست ** که درونشان پر ز رشک و علتست

حکایت آن اعرابی کی سگ او از گرسنگی می‌مرد و انبان او پر نان و بر سگ نوحه می‌کرد و شعر می‌گفت و می‌گریست و سر و رو می‌زد و دریغش می‌آمد لقمه‌ای از انبان به سگ دادن

آن سگی می‌مرد و گریان آن عرب ** اشک می‌بارید و می‌گفت ای کرب

سایلی بگذشت و گفت این گریه چیست ** نوحه و زاری تو از بهر کیست

گفت در ملکم سگی بد نیک‌خو ** نک همی‌میرد میان راه او

روز صیادم بد و شب پاسبان ** تیزچشم و صیدگیر و دزدران 480

گفت رنجش چیست زخمی خورده است ** گفت جوع الکلب زارش کرده است

گفت صبری کن برین رنج و حرض ** صابران را فضل حق بخشد عوض

بعد از آن گفتش کای سالار حر ** چیست اندر دستت این انبان پر

گفت نان و زاد و لوت دوش من ** می‌کشانم بهر تقویت بدن

گفت چون ندهی بدان سگ نان و زاد ** گفت تا این حد ندارم مهر و داد 485

دست ناید بی‌درم در راه نان ** لیک هست آب دو دیده رایگان

گفت خاکت بر سر ای پر باد مشک ** که لب نان پیش تو بهتر ز اشک

اشک خونست و به غم آبی شده ** می‌نیرزد خاک خون بیهده

کل خود را خوار کرد او چون بلیس ** پاره‌ی این کل نباشد جز خسیس

من غلام آنک نفروشد وجود ** جز بدان سلطان با افضال و جود 490

چون بگرید آسمان گریان شود ** چون بنالد چرخ یا رب خوان شود

من غلام آن مس همت‌پرست ** کو به غیر کیمیا نارد شکست

دست اشکسته برآور در دعا ** سوی اشکسته پرد فضل خدا

گر رهایی بایدت زین چاه تنگ ** ای برادر رو بر آذر بی‌درنگ

مکر حق را بین و مکر خود بهل ** ای ز مکرش مکر مکاران خجل 495

چونک مکرت شد فنای مکر رب ** برگشایی یک کمینی بوالعجب

که کمینه‌ی آن کمین باشد بقا ** تا ابد اندر عروج و ارتقا

در بیان آنک هیچ چشم بدی آدمی را چنان مهلک نیست کی چشم پسند خویشتن مگر کی چشم او مبدل شده باشد به نور حق که بی یسمع و بی یبصر و خویشتن او بی‌خویشتن شده

پر طاوست مبین و پای بین ** تا که س العین نگشاید کمین

که بلغزد کوه از چشم بدان ** یزلقونک از نبی بر خوان بدان

احمد چون کوه لغزید از نظر ** در میان راه بی‌گل بی‌مطر 500

در عجب درماند کین لغزش ز چیست ** من نپندارم که این حالت تهیست

تا بیامد آیت و آگاه کرد ** کان ز چشم بد رسیدت وز نبرد

گر بدی غیر تو در دم لا شدی ** صید چشم و سخره‌ی افنا شدی

لیک آمد عصمتی دامن‌کشان ** وین که لغزیدی بد از بهر نشان

عبرتی گیر اندر آن که کن نگاه ** برگ خود عرضه مکن ای کم ز کاه 505

تفسیر و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم الایه