هم‌چو آب نیل دان این جبر را ** آب مومن را و خون مر گبر را

بال بازان را سوی سلطان برد ** بال زاغان را به گورستان برد

باز گرد اکنون تو در شرح عدم ** که چو پازهرست و پنداریش سم 1445

هم‌چو هندوبچه هین ای خواجه‌تاش ** رو ز محمود عدم ترسان مباش

از وجودی ترس که اکنون در ویی ** آن خیالت لاشی و تو لا شیی

لاشیی بر لاشیی عاشق شدست ** هیچ نی مر هیچ نی را ره زدست

چون برون شد این خیالات از میان ** گشت نامعقول تو بر تو عیان

لیس للماضین هم الموت انما لهم حسره الموت

راست گفتست آن سپهدار بشر ** که هر آنک کرد از دنیا گذر 1450

نیستش درد و دریغ و غبن موت ** بلک هستش صد دریغ از بهر فوت

که چرا قبله نکردم مرگ را ** مخزن هر دولت و هر برگ را

قبله کردم من همه عمر از حول ** آن خیالاتی که گم شد در اجل

حسرت آن مردگان از مرگ نیست ** زانست کاندر نقشها کردیم ایست

ما ندیدیم این که آن نقش است و کف ** کف ز دریا جنبد و یابد علف 1455

چونک بحر افکند کفها را به بر ** تو بگورستان رو آن کفها نگر

پس بگو کو جنبش و جولانتان ** بحر افکندست در بحرانتان

تا بگویندت به لب نی بل به حال ** که ز دریا کن نه از ما این سال

نقش چون کف کی بجنبد بی ز موج ** خاک بی بادی کجا آید بر اوج

چون غبار نقش دیدی باد بین ** کف چو دیدی قلزم ایجاد بین 1460

هین ببین کز تو نظر آید به کار ** باقیت شحمی و لحمی پود و تار

شحم تو در شمعها نفزود تاب ** لحم تو مخمور را نامد کباب

در گداز این جمله تن را در بصر ** در نظر رو در نظر رو در نظر

یک نظر دو گز همی‌بیند ز راه ** یک نظر دو کون دید و روی شاه

در میان این دو فرقی بی‌شمار ** سرمه جو والله اعلم بالسرار 1465

چون شنیدی شرح بحر نیستی ** کوش دایم تا برین بحر ایستی

چونک اصل کارگاه آن نیستیست ** که خلا و بی‌نشانست و تهیست

جمله استادان پی اظهار کار ** نیستی جویند و جای انکسار

لاجرم استاد استادان صمد ** کارگاهش نیستی و لا بود

هر کجا این نیستی افزون‌ترست ** کار حق و کارگاهش آن سرست 1470

نیستی چون هست بالایین طبق ** بر همه بردند درویشان سبق

خاصه درویشی که شد بی جسم و مال ** کار فقر جسم دارد نه سال

سایل آن باشد که مال او گداخت ** قانع آن باشد که جسم خویش باخت

پس ز درد اکنون شکایت بر مدار ** کوست سوی نیست اسپی راهوار

این قدر گفتیم باقی فکر کن ** فکر اگر جامد بود رو ذکر کن 1475

ذکر آرد فکر را در اهتزاز ** ذکر را خورشید این افسرده ساز

اصل خود جذبه است لیک ای خواجه‌تاش ** کار کن موقوف آن جذبه مباش

زانک ترک کار چون نازی بود ** ناز کی در خورد جانبازی بود

نه قبول اندیش نه رد ای غلام ** امر را و نهی را می‌بین مدام

مرغ جذبه ناگهان پرد ز عش ** چون بدیدی صبح شمع آنگه بکش 1480

چشمها چون شد گذاره نور اوست ** مغزها می‌بیند او در عین پوست

بیند اندر ذره خورشید بقا ** بیند اندر قطره کل بحر را

بار دیگر رجوع کردن به قصه‌ی صوفی و قاضی

گفت صوفی در قصاص یک قفا ** سر نشاید باد دادن از عمی

خرقه‌ی تسلیم اندر گردنم ** بر من آسان کرد سیلی خوردنم

دید صوفی خصم خود را سخت زار ** گفت اگر مشتش زنم من خصم‌وار 1485

او به یک مشتم بریزد چون رصاص ** شاه فرماید مرا زجر و قصاص

خیمه ویرانست و بشکسته وتد ** او بهانه می‌جود تا در فتد

بهر این مرده دریغ آید دریغ ** که قصاصم افتد اندر زیر تیغ

چون نمی‌توانست کف بر خصم زد ** عزمش آن شد کش سوی قاضی برد

که ترازوی حق است و کیله‌اش ** مخلص است از مکر دیو و حیله‌اش 1490

هست او مقراض احقاد و جدال ** قاطع جن دو خصم و قیل و قال

دیو در شیشه کند افسون او ** فتنه‌ها ساکن کند قانون او