تا بهر حیوان و نامی که نگزند ** از ریاض حسن ربانی چرند

بهر این فرمود با آن اسپه او ** حیث ولیتم فثم وجهه

از قدح‌گر در عطش آبی خورید ** در درون آب حق را ناظرید

آنک عاشق نیست او در آب در ** صورت صورت خود بیند ای صاحب‌بصر

صورت عاشق چو فانی شد درو ** پس در آب اکنون کرا بیند بگو 3645

حسن حق بینند اندر روی حور ** هم‌چو مه در آب از صنع غیور

غیرتش بر عاشقی و صادقیست ** غیرتش بر دیو و بر استور نیست

دیو اگر عاشق شود هم گوی برد ** جبرئیلی گشت و آن دیوی بمرد

اسلم الشیطان آنجا شد پدید ** که یزیدی شد ز فضلش بایزید

این سخن پایان ندارد ای گروه ** هین نگه دارید زان قلعه وجوه 3650

هین مبادا که هوستان ره زند ** که فتید اندر شقاوت تا ابد

از خطر پرهیز آمد مفترض ** بشنوید از من حدیث بی‌غرض

در فرج جویی خرد سر تیز به ** از کمین‌گاه بلا پرهیز به

گر نمی‌گفت این سخن را آن پدر ** ور نمی‌فرمود زان قلعه حذر

خود بدان قلعه نمی‌شد خیلشان ** خود نمی‌افتاد آن سو میلشان 3655

کان نبد معروف بس مهجور بود ** از قلاع و از مناهج دور بود

چون بکرد آن منع دلشان زان مقال ** در هوس افتاد و در کوی خیال

رغبتی زین منع در دلشان برست ** که بباید سر آن را باز جست

کیست کز ممنوع گردد ممتنع ** چونک الانسان حریص ما منع

نهی بر اهل تقی تبغیض شد ** نهی بر اهل هوا تحریض شد 3660

پس ازین یغوی به قوما کثیر ** هم ازین یهدی به قلبا خبیر

کی رمد از نی حمام آشنا ** بل رمد زان نی حمامات هوا

پس بگفتندش که خدمتها کنیم ** بر سمعنا و اطعناها تنیم

رو نگردانیم از فرمان تو ** کفر باشد غفلت از احسان تو

لیک استثنا و تسبیح خدا ** ز اعتماد خود بد از ایشان جدا 3665

ذکر استثنا و حزم ملتوی ** گفته شد در ابتدای مثنوی

صد کتاب ار هست جز یک باب نیست ** صد جهت را قصد جز محراب نیست

این طرق را مخلصی یک خانه است ** این هزاران سنبل از یک دانه است

گونه‌گونه خوردنیها صد هزار ** جمله یک چیزست اندر اعتبار

از یکی چون سیر گشتی تو تمام ** سرد شد اندر دلت پنجه طعام 3670

در مجاعت پس تو احول دیده‌ای ** که یکی را صد هزاران دیده‌ای

گفته بودیم از سقام آن کنیز ** وز طبیبان و قصور فهم نیز

کان طبیبان هم‌چو اسپ بی‌عذار ** غافل و بی‌بهره بودند از سوار

کامشان پر زخم از قرع لگام ** سمشان مجروح از تحویل گام

ناشده واقف که نک بر پشت ما ** رایض و چستیست استادی‌نما 3675

نیست سرگردانی ما زین لگام ** جز ز تصریف سوار دوست‌کام

ما پی گل سوی بستان‌ها شده ** گل نموده آن و آن خاری بده

هیچ‌شان این نی که گویند از خرد ** بر گلوی ما کی می‌کوبد لگد

آن طبیبان آن‌چنان بنده‌ی سبب ** گشته‌اند از مکر یزدان محتجب

گر ببندی در صطبلی گاو نر ** باز یابی در مقام گاو خر 3680

از خری باشد تغافل خفته‌وار ** که نجویی تا کیست آن خفیه کار

خود نگفته این مبدل تا کیست ** نیست پیدا او مگر افلاکیست

تیر سوی راست پرانیده‌ای ** سوی چپ رفتست تیرت دیده‌ای

سوی آهویی به صیدی تاختی ** خویش را تو صید خوکی ساختی

در پی سودی دویده بهر کبس ** نارسیده سود افتاده به حبس 3685

چاهها کنده برای دیگران ** خویش را دیده فتاده اندر آن

در سبب چون بی‌مرادت کرد رب ** پس چرا بدظن نگردی در سبب

بس کسی از مکسبی خاقان شده ** دیگری زان مکسبه عریان شده

بس کس از عقد زنان قارون شده ** بس کس از عقد زنان مدیون شده

پس سبب گردان چو دم خر بود ** تکیه بر وی کم کنی بهتر بود 3690