ماه کاو افزود ز اختر در جمال ** شد ز رنج دق او همچون خیال‌‌

ماه کاو افزود ز اختر در جمال ** شد ز رنج دق او همچون خیال‌‌ 1280

Güzellikte yıldızlardan daha parlak olan ay da ince ağrıya tutulup hilâl olur;

این زمین با سکون با ادب ** اندر آرد زلزله‌‌ش در لرز تب‌‌

Çok sakin ve edepli olan bu yeri de sarsıntı sıtmaya düşürür;

ای بسا که زین بلای مرده‌‌ریگ ** گشته است اندر جهان او خرد و ریگ‌‌

Nice dağlar, bu ansızın gelen felâketten dolayı yeryüzüne kumlar gibi dağılıvermişlerdir!

این هوا با روح آمد مقترن ** چون قضا آید وبا گشت و عفن‌‌

Ruhla eş olan hava bile kaza baş gösterince veba kesilir, ufunetlenir:

آب خوش کاو روح را همشیره شد ** در غدیری زرد و تلخ و تیره شد

Ruhun kız kardeşi olan lâtif su, bir gölcükte sarı, acı ve bulanık bir hale gelir;

آتشی کاو باد دارد در بروت ** هم یکی بادی بر او خواند یموت‌‌ 1285

Azametli ve kibirli ateşi bile bir yel söndürüverir!

حال دریا ز اضطراب و جوش او ** فهم کن تبدیلهای هوش او

Denizin halini de ıstırabından, coşkunluğundan anla, aklının değişik durduğunu, kalıptan kalıba girdiğini bil!

چرخ سر گردان که اندر جستجوست ** حال او چون حال فرزندان اوست‌‌

Tanrı rızasını arayıp duran başı dönmüş feleğin hali de oğullarının hali gibidir:

گه حضیض و گه میانه گاه اوج ** اندر او از سعد و نحسی فوج فوج‌‌

Gâh en altta, gâh ortada, gâh en tepede. Onda da bölük bölük kutlu ve yomsuz zamanlar var!

از خود ای جزوی ز کلها مختلط ** فهم می‌‌کن حالت هر منبسط

Ey külliyat ile karışmış olan, ey insan! Basit cisimlerin halini de kendinden kıyas et!

چون که کلیات را رنج است و درد ** جزو ایشان چون نباشد روی زرد 1290

Külliyatın böyle hastalıkları, böyle dertleri olunca onların cüzülerinin yüzü nasıl sararmaz?

خاصه جزوی کاو ز اضداد است جمع ** ز آب و خاک و آتش و باد است جمع‌‌

Hele birbirlerine zıt olan şeylerden; su, toprak, ateş ve yelden meydana gelmiş cüzü…

این عجب نبود که میش از گرگ جست ** این عجب کاین میش دل در گرگ بست‌‌

Koyunun kurttan kaçmasına şaşılmaz; şaşılacak şey, bu koyunun kurda gönül vermesidir!

زندگانی آشتی ضدهاست ** مرگ آن کاندر میانشان جنگ خاست‌‌

Sağlık, zıtların sulhüdür; aralarında savaşın başlamasını da ölüm bil!

لطف حق این شیر را و گور را ** الف داده ست این دو ضد دور را

Tanrı’nın lûtfu, bu aslanla yaban eşeğine, bu iki zıdda, vefakârlık hususunda bir ülfet vermiştir.

چون جهان رنجور و زندانی بود ** چه عجب رنجور اگر فانی بود 1295

Dünya hasta ve mahpus olunca, hastanın fâni olmasına şaşılır mı?”

خواند بر شیر او از این رو پندها ** گفت من پس مانده‌‌ام زین بندها

Tavşan aslana bu çeşit nasihatler verip “Ben bu sebepler yüzünden geriledim” dedi.

پرسیدن شیر از سبب پای واپس کشیدن خرگوش‌‌

Tavşanın ayağını geri çekmesindeki sebebi, aslanın ciddiyetle sorması

شیر گفتش تو ز اسباب مرض ** این سبب گو خاص کاین استم غرض‌‌

Aslan dedi ki: “Sen bu sebepleri bırak da şu geriye çekilmenin sebebini söyle, benim maksadım o.”

گفت آن شیر اندر این چه ساکن است ** اندر این قلعه ز آفات ایمن است‌‌

Tavşan, “O aslan, bu kuyuda oturuyor; bu kalenin içinde bütün afetlerden emin!” dedi.

قعر چه بگزید هر کی عاقل است ** ز آن که در خلوت صفاهای دل است‌‌

Aklı olan kimse oturmak için kuyu dibini seçmiştir. Çünkü gönül sefaları halvetler.

ظلمت چه به که ظلمتهای خلق ** سر نبرد آن کس که گیرد پای خلق‌‌ 1300

Kuyunun karanlığı, halkın verdiği karanlıklardan daha iyidir. Halkın ayağını tutan, halkla karışıp görüşen; başını kurtaramamış, selâmete erişememiştir.

گفت پیش آ زخمم او را قاهر است ** تو ببین کان شیر در چه حاضر است‌‌

Aslan “İleri yürü. Benim açacağım yara, onu kahreder, bir bak, o aslan orada mı? “ dedi.

گفت من سوزیده‌‌ام ز آن آتشی ** تو مگر اندر بر خویشم کشی‌‌

Tavşan “Ben o ateşten bir kere yanmışım. Sen beni kucağına alırsan,

تا بپشت تو من ای کان کرم ** چشم بگشایم به چه در بنگرم‌‌

Ey kerem madeni, ancak o vakit yardımınla gözümü açar, kuyuya bakabilirim” dedi.

نظر کردن شیر در چاه و دیدن عکس خود را و آن خرگوش را

Aslanın kuyuya bakıp kendinin ve tavşanın aksini görmesi

چون که شیر اندر بر خویشش کشید ** در پناه شیر تا چه می‌‌دوید

Aslan onu kucağına aldı. O da aslanın himayesinde kuyuya kadar vardı.

چون که در چه بنگریدند اندر آب ** اندر آب از شیر و او در تافت تاب‌‌ 1305

Kuyunun içine, suya bakınca aslanın ve onun aksi, sı içinde parıldadı.

شیر عکس خویش دید از آب تفت ** شکل شیری در برش خرگوش زفت‌‌

Aslan su içinde parıldayan aksini gördü. Suda bir aslan şekliyle kucağında şişman bir tavşan şekli gördü.

چون که خصم خویش را در آب دید ** مر و را بگذاشت و اندر چه جهید

Su içinde düşmanını görünce, tavşanı bırakıp kuyu içine sıçradı.

در فتاد اندر چهی کاو کنده بود ** ز آن که ظلمش در سرش آینده بود

Kendi kazdığı kuyuya kendi düştü. Çünkü yaptığı zulüm, kendi başına geldi.

چاه مظلم گشت ظلم ظالمان ** این چنین گفتند جمله عالمان‌‌

Zalimlerin zulmü karanlık bir kuyudur; bütün âlimler böyle dediler:

هر که ظالمتر چهش با هول‌‌تر ** عدل فرموده ست بدتر را بتر 1310

Daha ziyade zalim olanın kuyusu, daha korkunçtur. Adalet “daha kötüye, daha kötü ceza verilir” buyurmuştur.

ای که تو از ظلم چاهی می‌‌کنی ** دان که بهر خویش دامی می‌‌کنی‌‌

Ey zulümle bir kuyu kazan! Sen kendin için tuzak hazırlıyorsun.

گرد خود چون کرم پیله بر متن ** بهر خود چه می‌‌کنی اندازه کن‌‌

İpekböceği gibi kendi etrafını örme; kendine kuyu kazarsan bari kararlıca kaz!

مر ضعیفان را تو بی‌‌خصمی مدان ** از نبی ذا جاء نصر الله خوان‌‌

Zayıfları sen yardımcısız, kimsesiz sanma; Kur’an’dan “İZa câe nasrullah” ı oku

گر تو پیلی خصم تو از تو رمید ** نک جزا طیرا ابابیلت رسید

Sen filsen, düşmanın senden ürkmüşse sana ceza olarak işte ebabil kuşu gelip çattı.

گر ضعیفی در زمین خواهد امان ** غلغل افتد در سپاه آسمان‌‌ 1315

Yerde bir zayıf aman dilerse, gökyüzü askerleri birbirlerine karışırlar.

گر بدندانش گزی پر خون کنی ** درد دندانت بگیرد چون کنی‌‌

Sen birisini dişinle ısırıp ta kan içinde bırakırsan diş ağrısına tutulunca ne yaparsın?

شیر خود را دید در چه وز غلو ** خویش را نشناخت آن دم از عدو

Aslan, kuyuda kendisini görünce hiddetinden o anda kendini düşmanından ayırt edemedi.

عکس خود را او عدوی خویش دید ** لا جرم بر خویش شمشیری کشید

Kendi aksini kendi düşmanı sandı, hulâsa, kendisine kılıç çekti.

ای بسا ظلمی که بینی از کسان ** خوی تو باشد در ایشان ای فلان‌‌

Ey adam! İnsanlarda gördüğün birçok zulümler, senin huyundur; sen, kendi huyunu onlarda görüyorsun.

اندر ایشان تافته هستی تو ** از نفاق و ظلم و بد مستی تو 1320

Senin varlığın, nifakın, zulmün, gafletin onlara aksetmiştir.

آن تویی و آن زخم بر خود می‌‌زنی ** بر خود آن دم تار لعنت می‌‌تنی‌‌

Sen o sun, sen kendini yaralamaktasın. O anda lânet ipliğini kendine, kendin dokuyorsun!

در خود آن بد را نمی‌‌بینی عیان ** ور نه دشمن بودیی خود را به جان‌‌

O kötülüğü sen kendinde açıkça görmüyorsun. Görsen kendine kendin, candan düşman olurdun.

حمله بر خود می‌‌کنی ای ساده مرد ** همچو آن شیری که بر خود حمله کرد

Ey ahmak! Kendine saldıran o aslan gibi sen de kendine saldırıyorsun.

چون به قعر خوی خود اندر رسی ** پس بدانی کز تو بود آن ناکسی‌‌

Ahlâkının künhüne erişir, hakikatini anlarsan o adam olmamazlığın senden olduğunu bilirsin.

شیر را در قعر پیدا شد که بود ** نقش او آن کش دگر کس می‌‌نمود 1325

Aslan; başka bir aslan gibi görünen şeklin, kendi aksinden ibaret olduğu kuyu dibinde zahir oldu.

هر که دندان ضعیفی می‌‌کند ** کار آن شیر غلط بین می‌‌کند

Bir zayıfın dişini söken, o ters gören aslanın işini işlemektedir.

ای بدیده عکس بد بر روی عم ** بد نه عم است آن تویی از خود مرم‌‌

Ey başkasının yüzünde kötü bir ben gören! Gördüğün kendi beninin aksidir, ondan nefret etme!

مومنان آیینه‌‌ی همدیگرند ** این خبر می‌‌از پیمبر آورند

“Müminler birbirinin aynasıdır.” Bu haberi Peygamber’den rivayet etmediler mi?

پیش چشمت داشتی شیشه‌‌ی کبود ** ز آن سبب عالم کبودت می‌‌نمود

Gözünün önüne gök renkli bir cam koymuşsun, o sebepten âlem sana gök görünüyor.