اختیار و جبر در تو بد خیال ** چون در ایشان رفت شد نور جلال‌‌

İhtiyar ve cebir, sende bir hayalden ibarettir. Onlardaysa Tanrı azametinin nuru haline gelmiştir.

نان چو در سفره ست باشد آن جماد ** در تن مردم شود او روح شاد

Ekmek, sofrada durduğu müddetçe cansızdır. Fakat insan vücudunda neşeli ruh kesilir.

در دل سفره نگردد مستحیل ** مستحیلش جان کند از سلسبیل‌‌ 1475

Sofranın ortasında duran o ekmeğin can olması imkânsızdır. Fakat can, sel sebil suyu ile o olmayacak şeyi yapar, ekmeği ruh haline getirir.

قوت جان است این ای راست خوان ** تا چه باشد قوت آن جان جان‌‌

Ey doğru okuyup doğru anlayan! Bu can kuvvetidir; bir düşün, o canlar canının kuvveti ne olabilir?

گوشت پاره‌‌ی آدمی با عقل و جان ** می‌‌شکافد کوه را با بحر و کان‌‌

İnsanın bir tek kolu, candan gelen kuvvetle dağı, denizle, madenlerle yarıp delmekte.

زور جان کوه کن شق حجر ** زور جان جان در انشق القمر

Dağ yaran (Ferhâd’ın) candan gelen kuvveti taş delmek, canlar canının kuvveti de kameri ikiye bölmektir.

گر گشاید دل سر انبان راز ** جان به سوی عرش سازد ترک تاز

Gönül, Tanrı sırları dağarcığını açarsa can, arşa doğru süratle koşar gider.

اضافت کردن آدم آن زلت را به خویشتن که ربنا ظلمناو اضافت کردن ابلیس گناه خود را به خدا که بما أغويتنی

Âdem Aleyhisselâm’ın “ Rabbenâ zalemnâ “ diye hatayı kendisine isnadetmesi, İblîs’in “Bimâ agveyteni “ diyerek suçu Tanrı’ya yüklemesi

کرد حق و کرد ما هر دو ببین ** کرد ما را هست دان پیداست این‌‌ 1480

Hakk’ın yaptıklarını da gör, bizim yaptıklarımızı da. Her ikisini de gör ve bizim yaptığımız işler olduğunu bil, zaten bu meydanda.

گر نباشد فعل خلق اندر میان ** پس مگو کس را چرا کردی چنان‌‌

Ortada halkın yaptığı işler yoksa, her şeyi Hak yapıyorsa, şu halde kimseye “bunu niye böyle yaptın” deme!

خلق حق افعال ما را موجد است ** فعل ما آثار خلق ایزد است‌‌

Tanrı’nın yaratması, bizim yaptığımız işleri meydana getirmektedir. Bizim işlerimiz, Tanrı işinin eserleridir.

ناطقی یا حرف بیند یا غرض ** کی شود یک دم محیط دو عرض‌‌

Söz söyleyen kimse, ya harfleri görür yahut manayı. Bir anda her ikisini birden nasıl görebilir?

گر به معنی رفت شد غافل ز حرف ** پیش و پس یک دم نبیند هیچ طرف‌‌

İnsan, konuşurken manayı düşünür, onu kastederse harflerden gafildir. Hiçbir göz, bir anda hem önünü, hem ardını göremez.

آن زمان که پیش بینی آن زمان ** تو پس خود کی ببینی این بدان‌‌ 1485

Şunu iyice bil! Önünü gördüğün zaman ardını nasıl görebilirsin?

چون محیط حرف و معنی نیست جان ** چون بود جان خالق این هر دوان‌‌

Mademki can, harfi ve manayı bir anda ihata edemez, nasıl olur da hem işi yapar, hem o iş yapma kudretini yaratır?

حق محیط جمله آمد ای پسر ** وا ندارد کارش از کار دگر

Ey oğul! Tanrı, her şeye muhittir. Bir işi yapması, o anda diğer bir işi yapmasına mâni olamaz.

گفت شیطان که بما أغویتنی ** کرد فعل خود نهان دیو دنی‌‌

Şeytan, “Bima ağveytenî ” dedi; o alçak ifrit, kendi fi’lini gizledi.

گفت آدم که ظلمنا نفسنا ** او ز فعل حق نبد غافل چو ما

Âdem ise “Zalemna enfüsena” dedi; bizim gibi Hakk’ın fiilinden gafil değildi;

در گنه او از ادب پنهانش کرد ** ز آن گنه بر خود زدن او بر بخورد 1490

Günah ettiği halde edebe riayet ederek Tanrı’ya isnat etmedi. Tanrı’nın halk ettiğini gizledi. O suçu kendine atfettiğinden ihsana nail oldu.

بعد توبه گفتش ای آدم نه من ** آفریدم در تو آن جرم و محن‌‌

Âdem, tövbe ettikten sonra Tanrı, “Ey Âdem! O suçu, o mihnetleri, sen de ben yaratmadım mı?”

نه که تقدیر و قضای من بد آن ** چون به وقت عذر کردی آن نهان‌‌

O benim takdirim, benim kazam değil miydi; özür getirirken niye onu gizledin?” dedi.

گفت ترسیدم ادب نگذاشتم ** گفت هم من پاس آنت داشتم‌‌

Âdem “Korktum, edebi terk etmedim” deyince Tanrı, “İşte ben de onun için seni kayırdım” dedi.

هر که آرد حرمت او حرمت برد ** هر که آرد قند لوزینه خورد

Hürmet eden, hürmet görür. Şeker getiren badem şekerlemesi yer.

طیبات از بهر که للطیبین ** یار را خوش کن برنجان و ببین‌‌ 1495

Temiz şeyler, temizler içindir; sevgiliyi hoş tut hoşluk gör; incit, incin!

یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار

Ey gönül! Cebirle ihtiyarı birbirinden ayırt etmek için bir misal getir ki ikisini de anlayasın:

دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش‌‌

Titreme illetinden dolayı titreyen bir el, bir de senin titrettiğin el...

هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس‌‌

Her iki hareketi de bil ki Tanrı yaratmıştır; fakat bu hareketi onunla mukayeseye imkân yoktur.

ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش‌‌

İhtiyarınla el oynatmadan pişman olabilirsin; fakat titreme illetine müptelâ bir adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?

بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر 1500

Anlayışı kıt biriside şu cebir ve ihtiyar meselesine yol bulsun, bu işi anlasın diye söylediğimiz bu söz, aklî bir söz, aklî bir bahistir. Fakat zaten bu hilekâr akıl, akıl değildir ki.

بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود

Aklî bahis, inci ve mercan bile olsa can bahsi, başka bir bahistir.

بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است‌‌

Can bahsi başka bir makamdır, can şarabının başka bir kıvamı vardır.

آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود

Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.

چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن‌‌

Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.

سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است‌‌ 1505

Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi.

بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب‌‌

Akıl ve bahsi, bil ki eser, yahut sebeptir (Onunla müessir ve müsebbip anlaşılır). Can bahsi ise büsbütün şaşılacak bir şeydir.

ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی‌‌

Ey nur isteyen! Can ziyası parladı; lâzım, mülzem, nâfî, muktazî kalmadı. Bir gören kişinin.

ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است‌‌

Nuru doğmuş parlamaktayken sopa gibi bir delilden vazgeçeceği meydandadır.

تفسیر و هو معکم أين ما کنتم

“ Ve Hüve maaküm eynemâ küntüm “ âyetinin tefsiri

بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم‌‌

Yine hikâyeye geldik; zaten ne zaman hikâyeden ayrıldık ki?

گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست‌‌ 1510

Cehil bahsine gelirsek o Tanrı’nın zindanıdır; ilim bahsine gelirsek onun bağı ve sayvanı.

ور به خواب آییم مستان وی‌‌ایم ** ور به بیداری به دستان وی‌‌ایم‌‌

Uyursak onun sarhoşlarıyız; uyanık olursak onun hikâyesinden bahsetmekteyiz.

ور بگرییم ابر پر زرق وی‌‌ایم ** ور بخندیم آن زمان برق وی‌‌ایم‌‌

Ağlarsak rızıklarla dolu bulutuyuz; gülersek şimşek!

ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ** ور به صلح و عذر عکس مهر اوست‌‌

Kızar, savaşırsak bu, kahrının aksidir, barışır, özür serdedersek muhabbetinin aksidir.

ما که‌‌ایم اندر جهان پیچ پیچ ** چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ‌‌

Bu dolaşık ve karmakarışık âlemde biz kimiz? Elif gibiyiz. Elifinse esasen, hiç ama hiçbir şeyi yoktur!

سؤال کردن رسول روم از عمر از سبب ابتلای ارواح با این آب و گل اجساد

Elçinin Ömer’den - Tanrı ondan razı olsun - , ruhların bu balçığa müptelâ olmalarının sebebini sorması

گفت یا عمر چه حکمت بود و سر ** حبس آن صافی در این جای کدر 1515

Ömer’e “O duru suyun bulanık yerde hapsedilmesinin hikmeti ne, bunda ne sır var?

آب صافی در گلی پنهان شده ** جان صافی بسته‌‌ی ابدان شده‌‌

Duru su, toprakta gizlenmiş; saf can cisimlerde mukayyet olmuş, sebebi nedir?” dedi.

گفت تو بحثی شگرفی می‌‌کنی ** معنیی را بند حرفی می‌‌کنی‌‌

Ömer dedi ki: “Sen derin bir bahse dalıyorsun. Meselâ manayı harflerle takyit eder(bir söz söylersin).

حبس کردی معنی آزاد را ** بند حرفی کرده ای تو یاد را

Serbest olan manayı hapsettin, nefesi bir kelime ile takyit eyledin.

از برای فایده این کرده‌‌ای ** تو که خود از فایده در پرده‌‌ای‌‌

Sen faydadan mahcup iken; ruhun bedene gelmesindeki faydayı bilmezken; bunu, bir fayda elde etmek için yaparsın da.

آن که از وی فایده زاییده شد ** چون نبیند آن چه ما را دیده شد 1520

Fayda, kendisinde zuhur eden Tanrı, bizim gördüğümüzü nasıl görmez?

صد هزاران فایده ست و هر یکی ** صد هزاران پیش آن یک اندکی‌‌

Mananın kelimelerle söylenmesinde yüz binlerce fayda var. Bu faydaların her biri, canın cesede girmesindeki faydaya nispetle pek değersiz.

آن دم نطقت که جزو جزوهاست ** فایده شد کل کل خالی چراست‌‌

Cüzilerin cüz’ü olan senin bu nefesin, bu söz söylemen, küllî bir fayda temin ederse ruhun bedene girmesiyle meydana gelen küll, neden faydasız olsun?