یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار
Ey gönül! Cebirle ihtiyarı birbirinden ayırt etmek için bir misal getir ki ikisini de anlayasın:
دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش
Titreme illetinden dolayı titreyen bir el, bir de senin titrettiğin el...
هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس
Her iki hareketi de bil ki Tanrı yaratmıştır; fakat bu hareketi onunla mukayeseye imkân yoktur.
ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش
İhtiyarınla el oynatmadan pişman olabilirsin; fakat titreme illetine müptelâ bir adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?
بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر1500
Anlayışı kıt biriside şu cebir ve ihtiyar meselesine yol bulsun, bu işi anlasın diye söylediğimiz bu söz, aklî bir söz, aklî bir bahistir. Fakat zaten bu hilekâr akıl, akıl değildir ki.
بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود
Aklî bahis, inci ve mercan bile olsa can bahsi, başka bir bahistir.
بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است
Can bahsi başka bir makamdır, can şarabının başka bir kıvamı vardır.
آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود
Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.
چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن
Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.
سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است1505
Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi.
بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب
Akıl ve bahsi, bil ki eser, yahut sebeptir (Onunla müessir ve müsebbip anlaşılır). Can bahsi ise büsbütün şaşılacak bir şeydir.
ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی
Ey nur isteyen! Can ziyası parladı; lâzım, mülzem, nâfî, muktazî kalmadı. Bir gören kişinin.
ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است
Nuru doğmuş parlamaktayken sopa gibi bir delilden vazgeçeceği meydandadır.
تفسیر و هو معکم أين ما کنتم
“ Ve Hüve maaküm eynemâ küntüm “ âyetinin tefsiri
بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم
Yine hikâyeye geldik; zaten ne zaman hikâyeden ayrıldık ki?
گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست1510
Cehil bahsine gelirsek o Tanrı’nın zindanıdır; ilim bahsine gelirsek onun bağı ve sayvanı.
ور به خواب آییم مستان وی‌‌ایم ** ور به بیداری به دستان وی‌‌ایم
Uyursak onun sarhoşlarıyız; uyanık olursak onun hikâyesinden bahsetmekteyiz.
ور بگرییم ابر پر زرق وی‌‌ایم ** ور بخندیم آن زمان برق وی‌‌ایم
Ağlarsak rızıklarla dolu bulutuyuz; gülersek şimşek!
ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ** ور به صلح و عذر عکس مهر اوست
Kızar, savaşırsak bu, kahrının aksidir, barışır, özür serdedersek muhabbetinin aksidir.
ما که‌‌ایم اندر جهان پیچ پیچ ** چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ
Bu dolaşık ve karmakarışık âlemde biz kimiz? Elif gibiyiz. Elifinse esasen, hiç ama hiçbir şeyi yoktur!
سؤال کردن رسول روم از عمر از سبب ابتلای ارواح با این آب و گل اجساد
Elçinin Ömer’den - Tanrı ondan razı olsun - , ruhların bu balçığa müptelâ olmalarının sebebini sorması
گفت یا عمر چه حکمت بود و سر ** حبس آن صافی در این جای کدر1515
Ömer’e “O duru suyun bulanık yerde hapsedilmesinin hikmeti ne, bunda ne sır var?
آب صافی در گلی پنهان شده ** جان صافی بسته‌‌ی ابدان شده
Duru su, toprakta gizlenmiş; saf can cisimlerde mukayyet olmuş, sebebi nedir?” dedi.
گفت تو بحثی شگرفی می‌‌کنی ** معنیی را بند حرفی می‌‌کنی
Ömer dedi ki: “Sen derin bir bahse dalıyorsun. Meselâ manayı harflerle takyit eder(bir söz söylersin).
حبس کردی معنی آزاد را ** بند حرفی کرده ای تو یاد را
Serbest olan manayı hapsettin, nefesi bir kelime ile takyit eyledin.
از برای فایده این کرده‌‌ای ** تو که خود از فایده در پرده‌‌ای
Sen faydadan mahcup iken; ruhun bedene gelmesindeki faydayı bilmezken; bunu, bir fayda elde etmek için yaparsın da.
آن که از وی فایده زاییده شد ** چون نبیند آن چه ما را دیده شد1520
Fayda, kendisinde zuhur eden Tanrı, bizim gördüğümüzü nasıl görmez?
صد هزاران فایده ست و هر یکی ** صد هزاران پیش آن یک اندکی
Mananın kelimelerle söylenmesinde yüz binlerce fayda var. Bu faydaların her biri, canın cesede girmesindeki faydaya nispetle pek değersiz.
آن دم نطقت که جزو جزوهاست ** فایده شد کل کل خالی چراست
Cüzilerin cüz’ü olan senin bu nefesin, bu söz söylemen, küllî bir fayda temin ederse ruhun bedene girmesiyle meydana gelen küll, neden faydasız olsun?
تو که جزوی کار تو با فایده ست ** پس چرا در طعن کل آری تو دست
Sen bir cüz iken fayda görüyorsun. O halde neden kınama elini külle uzatıyor, onu neden kınıyorsun?
گفت را گر فایده نبود مگو ** ور بود هل اعتراض و شکر جو
Sözün faydası yoksa söyleme, varsa itirazı bırakıp şükretmeye çalış!
شکر یزدان طوق هر گردن بود ** نه جدال و رو ترش کردن بود1525
Tanrı’ya şükretmek herkesin boynunun borcudur. Kavga etmek, suratını ekşitmek, şükür değildir.
گر ترش رو بودن آمد شکر و بس ** پس چو سرکه شکر گویی نیست کس
Şükretmek surat ekşitmeden ibaretse sirke gibi şükreden hiç kimse yok!
سرکه را گر راه باید در جگر ** گو بشو سرکنگبین او از شکر
Sirke, ciğere gitmek için yol arıyorsa ona “şekerle karış da sirkengübin ol” de!
معنی اندر شعر جز با خبط نیست ** چون قلاسنگ است اندر ضبط نیست
Manayı şiire sıkıştırmaya çalışmak, hapsolmakla müsavi, ondan gayrı bir şey değil. Şiirde mana, sapan gibi… istenen yere gitmesine imkan yok.
در معنی آن که من أراد أن یجلس مع الله فلیجلس مع أهل التصوف
“ Tanrı ile oturmak dileyen tasavvuf ehliyle otursun “ sözünün manası
آن رسول از خود بشد زین یک دو جام ** نه رسالت یاد ماندش نه پیام
Elçi, bu bir iki kadehle kendinden geçti; hatırında ne elçilik kaldı, ne getirdiği haber!
واله اندر قدرت الله شد ** آن رسول اینجا رسید و شاه شد1530
Tanrı kudretine hayran olup kaldı; makam erişip sultan oldu.
سیل چون آمد به دریا بحر گشت ** دانه چون آمد به مزرع گشت کشت
Sel denize kavuştu deniz oldu. Tane ekinliğe vardı, ekin oldu.
چون تعلق یافت نان با بو البشر ** نان مرده زنده گشت و با خبر
Ekmek Âdem Atanın vücuduna karıştı, ölü iken dirildi, haberdar oldu.
موم و هیزم چون فدای نار شد ** ذات ظلمانی او انوار شد
Mum ve odun, ateşe can verip yanınca nursuz vücutları nurlandı.
سنگ سرمه چون که شد در دیده‌‌گان ** گشت بینایی شد آن جا دیدبان
Sürme taşı, (dövülüp) gözlere çekilince iyi görmeye sebep oldu, gözcü kesildi.
ای خنک آن مرد کز خود رسته شد ** در وجود زنده‌‌ای پیوسته شد1535
Ne mutlu o adama kendisinden kurtulmuş, diriye ulaşmıştır!
وای آن زنده که با مرده نشست ** مرده گشت و زندگی از وی بجست
Yazık o diriye ki ölü ile oturmuş, ölmüş; hayatını kaybetmiştir!
چون تو در قرآن حق بگریختی ** با روان انبیا آمیختی
Tanrı Kur’an’ına kaçar, sığınırsan Peygamberlerin ruhlarına karışırsın.
هست قرآن حالهای انبیا ** ماهیان بحر پاک کبریا
Kur’an; Peygamberlerin, Tanrı’nın temiz ululuk denizindeki balıkların halleridir.
ور بخوانی و نه‌‌ای قرآن پذیر ** انبیا و اولیا را دیده گیر
Fakat okur da dediğini tutmazsan farzet ki peygamberleri, velileri görmüşsün (inanmadıktan onlara uymadıktan sonra ne fayda !).