بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است‌‌

آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود

چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن‌‌

سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است‌‌ 1505

بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب‌‌

ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی‌‌

ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است‌‌

تفسیر و هو معکم أين ما کنتم

بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم‌‌

گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست‌‌ 1510

ور به خواب آییم مستان وی‌‌ایم ** ور به بیداری به دستان وی‌‌ایم‌‌

ور بگرییم ابر پر زرق وی‌‌ایم ** ور بخندیم آن زمان برق وی‌‌ایم‌‌

ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ** ور به صلح و عذر عکس مهر اوست‌‌

ما که‌‌ایم اندر جهان پیچ پیچ ** چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ‌‌

سؤال کردن رسول روم از عمر از سبب ابتلای ارواح با این آب و گل اجساد

گفت یا عمر چه حکمت بود و سر ** حبس آن صافی در این جای کدر 1515

آب صافی در گلی پنهان شده ** جان صافی بسته‌‌ی ابدان شده‌‌

گفت تو بحثی شگرفی می‌‌کنی ** معنیی را بند حرفی می‌‌کنی‌‌

حبس کردی معنی آزاد را ** بند حرفی کرده ای تو یاد را

از برای فایده این کرده‌‌ای ** تو که خود از فایده در پرده‌‌ای‌‌

آن که از وی فایده زاییده شد ** چون نبیند آن چه ما را دیده شد 1520

صد هزاران فایده ست و هر یکی ** صد هزاران پیش آن یک اندکی‌‌

آن دم نطقت که جزو جزوهاست ** فایده شد کل کل خالی چراست‌‌

تو که جزوی کار تو با فایده ست ** پس چرا در طعن کل آری تو دست‌‌

گفت را گر فایده نبود مگو ** ور بود هل اعتراض و شکر جو

شکر یزدان طوق هر گردن بود ** نه جدال و رو ترش کردن بود 1525

گر ترش رو بودن آمد شکر و بس ** پس چو سرکه شکر گویی نیست کس‌‌

سرکه را گر راه باید در جگر ** گو بشو سرکنگبین او از شکر

معنی اندر شعر جز با خبط نیست ** چون قلاسنگ است اندر ضبط نیست‌‌

در معنی آن که من أراد أن یجلس مع الله فلیجلس مع أهل التصوف‌‌

آن رسول از خود بشد زین یک دو جام ** نه رسالت یاد ماندش نه پیام‌‌

واله اندر قدرت الله شد ** آن رسول اینجا رسید و شاه شد 1530

سیل چون آمد به دریا بحر گشت ** دانه چون آمد به مزرع گشت کشت‌‌

چون تعلق یافت نان با بو البشر ** نان مرده زنده گشت و با خبر

موم و هیزم چون فدای نار شد ** ذات ظلمانی او انوار شد

سنگ سرمه چون که شد در دیده‌‌گان ** گشت بینایی شد آن جا دیدبان‌‌

ای خنک آن مرد کز خود رسته شد ** در وجود زنده‌‌ای پیوسته شد 1535

وای آن زنده که با مرده نشست ** مرده گشت و زندگی از وی بجست‌‌

چون تو در قرآن حق بگریختی ** با روان انبیا آمیختی‌‌

هست قرآن حالهای انبیا ** ماهیان بحر پاک کبریا

ور بخوانی و نه‌‌ای قرآن پذیر ** انبیا و اولیا را دیده گیر

ور پذیرایی چو بر خوانی قصص ** مرغ جانت تنگ آید در قفص‌‌ 1540

مرغ کاو اندر قفس زندانی است ** می‌‌نجوید رستن از نادانی است‌‌

روحهایی کز قفسها رسته‌‌اند ** انبیای رهبر شایسته‌‌اند

از برون آوازشان آید ز دین ** که ره رستن ترا این است این‌‌

ما به دین رستیم زین ننگین قفس ** جز که این ره نیست چاره‌‌ی این قفس‌‌

خویش را رنجور سازی زار زار ** تا ترا بیرون کنند از اشتهار 1545

که اشتهار خلق بند محکم است ** در ره این از بند آهن کی کم است‌‌

قصه‌‌ی بازرگان که طوطی محبوس او او را پیغام داد به طوطیان هندوستان هنگام رفتن به تجارت‌‌

بود بازرگانی او را طوطیی ** در قفس محبوس زیبا طوطیی‌‌

چون که بازرگان سفر را ساز کرد ** سوی هندستان شدن آغاز کرد

هر غلام و هر کنیزک را ز جود ** گفت بهر تو چه آرم گوی زود

هر یکی از وی مرادی خواست کرد ** جمله را وعده بداد آن نیک مرد 1550

گفت طوطی را چه خواهی ارمغان ** کارمت از خطه‌‌ی هندوستان‌‌