یاد یاران یار را میمون بود ** خاصه کان لیلی و این مجنون بود

Dostların sevgiliyi anması, sevgiliye ne mutludur. Hele anan ve anılanın biri Leylâ, öbürü Mecnun olursa.

ای حریفان بت موزون خود ** من قدحها می‌‌خورم پر خون خود 1560

Ey güzel endamlı sevgilinin mahremleri! Kendi kanımla doldurduğum peymaneleri içmem reva mı?

یک قدح می نوش کن بر یاد من ** گر همی‌‌خواهی که بدهی داد من‌‌

Sevgili! Bana da bir nasip vermek istersen beni anarak bir kadeh iç!

یا به یاد این فتاده‌‌ی خاک بیز ** چون که خوردی جرعه ای بر خاک ریز

İçerken bu yerlere serilmiş düşkün âşığı yâd ederek toprağa bir yudum şarap dök!

ای عجب آن عهد و آن سوگند کو ** وعده‌‌های آن لب چون قند کو

Şaşılacak şey! Nerde o ahit, nerde o yemin? O şeker gibi dudağın verdiği vaadler hani?

گر فراق بنده از بد بندهگی است ** چون تو با بدبندگی پس فرق چیس

Bu kulun ayrı düşmesi, fena kulluktansa... Kötüye kötülükle mukabele edersen aramızda ne fark kalır?

ای بدی که تو کنی در خشم و جنگ ** با طرب تر از سماع و بانگ چنگ‌‌ 1565

Fakat hiddetle, şiddetle senden gelen kötülük, sema’dan, çengin nağmelerinden daha zevkli, daha neşeli.

ای جفای تو ز دولت خوبتر ** و انتقام تو ز جان محبوبتر

Ey cefası devletten daha güzel, intikamı candan daha sevimli dilber!

نار تو این است نورت چون بود ** ماتم این تا خود که سورت چون بود

Ateşin bu acaba nurun nasıl? Matem, bu olunca düğünün nice?

از حلاوتها که دارد جور تو ** وز لطافت کس نیابد غور تو

Cevrinde öyle tatlılıklar var ki, malik olduğun letafet yüzünden kimse seni hakkıyla anlayamaz.

نالم و ترسم که او باور کند ** وز کرم آن جور را کمتر کند

Hem inlerim, hem de sevgili inanır da kereminden o cevri azaltır diye korkarım.

عاشقم بر قهر و بر لطفش به جد ** بو العجب من عاشق این هر دو ضد 1570

Kahrına da hakkıyla âşığım, lütfuna da. Ne şaşılacak şey ki ben bu iki zıdda da gönül vermişim.

و الله ار زین خار در بستان شوم ** همچو بلبل زین سبب نالان شوم‌‌

Tanrı hakkı için bu dikenden kurtulur, gül bahçesine kavuşursam bu sebepten bülbül gibi feryat ederim.

این عجب بلبل که بگشاید دهان ** تا خورد او خار را با گلستان‌‌

Bu ne şaşılacak şey bülbüldür ki ağzını açınca dikeni de gül bahçesiyle beraber yutar, ikisini de bir görür!

این چه بلبل این نهنگ آتشی است ** جمله ناخوشها ز عشق او را خوشی است‌‌

Bu bülbül değil, ateş canavarı! Onun aşkıyla bütün kötü şeyler, kendisine hoş gelmekte!

عاشق کل است و خود کل است او ** عاشق خویش است و عشق خویش جو

Güle âşık, hâlbuki esasen kendisi gül, kendisine âşık, kendi aşkını aramakta!”

صفت اجنحه‌‌ی طیور عقول الهی‌‌

İlâhî akıl kuşlarının kanatlarının evsafı

قصه‌‌ی طوطی جان زین سان بود ** کو کسی کو محرم مرغان بود 1575

Can dudusunun hikâyesi de bu çeşittir. Fakat nerede kuşlara mahrem olan kişi?

کو یکی مرغی ضعیفی بی‌‌گناه ** و اندرون او سلیمان با سپاه‌‌

Nerede zayıf ve suçsuz bir kuş ki onun içine Süleyman, askeriyle ordu kurmuş olsun!

چون بنالد زار بی‌‌شکر و گله ** افتد اندر هفت گردون غلغله‌‌

Şükür yahut şikâyetle feryat edince yere, göğe zelzeleler düşsün!

هر دمش صد نامه صد پیک از خدا ** یا ربی زو شصت لبیک از خدا

Her demde ona Tanrı’dan yüz mektup, yüz haberci erişsin; o bir kere “Ya Rabbi” deyince Hak’tan altmış kere “Lebbeyk” sesi gelsin!

زلت او به ز طاعت نزد حق ** پیش کفرش جمله ایمانها خلق‌‌

Hatası, Tanrı indinde ibadetten daha iyi olsun; küfrüne nispetle bütün halkın imanı değersiz kalsın!

هر دمی او را یکی معراج خاص ** بر سر تاجش نهد صد تاج خاص‌‌ 1580

Öyle kişiye her nefeste hususi miraç vardır. Tanrı, onun tacının üstüne yüzlerce hususi taç koyar.

صورتش بر خاک و جان بر لامکان ** لامکانی فوق وهم سالکان‌‌

Cismi topraktadır, Canı Lâmekân Âleminde, O Lâmekân Âlemi, saliklerin vehimlerinden üstündür. (vehimlere sığmaz.)

لامکانی نه که در فهم آیدت ** هر دمی در وی خیالی زایدت‌‌

O Lâmekân Âlemi, vehmine gelen bir âlem olmadığı gibi hayaline de doğmaz. (ne idrak edebilirsin, ne tahayyül !)

بل مکان و لامکان در حکم او ** همچو در حکم بهشتی چارجو

Cennetteki ırmak, nasıl cennettekilerin hükmüne tâbi ise mekân âlemiyle Lâmekân Âlemi de, o âlemin hükmüne tâbidir.

شرح این کوته کن و رخ زین بتاب ** دم مزن و الله اعلم بالصواب‌‌

Bu ilâhî akıl kuşlarına ait olan bahsi kısa kes, bu sözden yüzünü çevir, sükût et! Doğrusunu, Tanrı daha iyi bilir.

باز می‌‌گردیم ما ای دوستان ** سوی مرغ و تاجر و هندوستان‌‌ 1585

Dostlar biz yine kuş, tacir ve Hindistan hikâyesine dönelim:

مرد بازرگان پذیرفت این پیام ** کاو رساند سوی جنس از وی سلام‌‌

Tacir, Hindistan’daki dudulara, dudusundan selam götürmeyi kabul etti.

دیدن خواجه طوطیان هندوستان را در دشت و پیغام رسانیدن از آن طوطی‌‌

Tâcirin, kırda Hindistan dudularını görüp onlara dudusundan haber götürmesi

چون که تا اقصای هندوستان رسید ** در بیابان طوطی چندی بدید

Hindistan uçlarına varınca kırda birkaç dudu gördü.

مرکب استانید پس آواز داد ** آن سلام و آن امانت باز داد

Atını durdurup seslendi, dudunun selâmını ve kendisine emanet ettiği sözleri söyledi.

طوطیی ز آن طوطیان لرزید بس ** اوفتاد و مرد و بگسستش نفس‌‌

O dudulardan birisi, bir hayli titredi ve düşüp öldü, nefesi kesildi.

شد پشیمان خواجه از گفت خبر ** گفت رفتم در هلاک جانور 1590

Tâcir, bu haberi verdiğinden dolayı pişman oldu, dedi ki: “Bir cana kıydım,

این مگر خویش است با آن طوطیک ** این مگر دو جسم بود و روح یک‌‌

Bu dudu, olsa olsa o duducağızın akrabası olacak, galiba bunların cisimleri iki, canları bir.

این چرا کردم چرا دادم پیام ** سوختم بی‌‌چاره را زین گفت خام‌‌

Bu işi neye yaptım, o haberi neye verdim? Bu münasebetsiz sözle biçareyi yaktım, yandırdım.”

این زبان چون سنگ و هم آهن‌‌وش است ** و آن چه بجهد از زبان چون آتش است‌‌

Bu dil, çakmak taşıyla çakmak demiri gibidir. Dilden çıkan da ateşe benzer.

سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف ** گه ز روی نقل و گاه از روی لاف‌‌

Manasız yere gâh hikâye yoluyla, gâh laf olsun diye çakmak taşıyla demirini birbirine vurma!

ز آن که تاریک است و هر سو پنبه زار ** در میان پنبه چون باشد شرار 1595

Zira ortalık karanlıktır, her tarafta pamuk dolu. Pamuk arasında kıvılcım nasıl durur?

ظالم آن قومی که چشمان دوختند ** ز آن سخنها عالمی را سوختند

Zalim onlardır ki gözlerini kapamışlar, söyledikleri sözlerle bütün âlemi yakmışlardır.

عالمی را یک سخن ویران کند ** روبهان مرده را شیران کند

Bir söz, bir âlemi yıkar, ölmüş tilkileri aslan eder.

جانها در اصل خود عیسی دمند ** یک زمان زخمند و گاهی مرهمند

Canlar aslen İsâ nefeslidir; bir anda yara, bir anda merhem olurlar.

گر حجاب از جانها برخاستی ** گفت هر جانی مسیح آساستی‌‌

Canlardan perde kalkaydı; her canın sözü, Mesih'i’ sözü gibi tesir ederdi.

گر سخن خواهی که گویی چون شکر ** صبر کن از حرص و این حلوا مخور 1600

Şeker gibi söz söylemek istersen sabret, haris olma , bu helvayı yeme!

صبر باشد مشتهای زیرکان ** هست حلوا آرزوی کودکان‌‌

Feraset sahiplerinin iştahları sabradır, onlar sabretmek isterler. Helva ise, çocukların istediği şeydir.

هر که صبر آورد گردون بر رود ** هر که حلوا خورد واپس‌‌تر رود

Sabreden, göklerin üstüne yükselir; helva yiyense geriler, kalır!

تفسیر قول فرید الدین عطار قدس الله روحه: تو صاحب نفسی ای غافل میان خاک خون می‌‌خور که صاحب دل اگر زهری خورد آن انگبین باشد

Ferideddîn-i Attâr’ın – Tanrı ruhunu takdis etsin – sözünün tefsiri “Ey gafil! Sen nefis ehlisin, toprak içinde kan yiyedur! Fakat gönüle sahip olan kişi , zehir bile yese o zehir bal olur.”

صاحب دل را ندارد آن زیان ** گر خورد او زهر قاتل را عیان‌‌

Gönle sahip olan kişi, apaçık öldürücü bir zehir bile yese ona ziyan gelmez.

ز آن که صحت یافت و از پرهیز رست ** طالب مسکین میان تب در است‌‌

Çünkü o, sıhhat bulmuş, perhizden kurtulmuştur. Fakat zavallı talip (kemale ermemiş salik), henüz hararet içindedir.

گفت پیغمبر که ای مرد جری ** هان مکن با هیچ مطلوبی مری‌‌ 1605

Peygamber buyurdu ki:”Ey cüretli talip! Sakın hiçbir matlup ile mücadele etme!”

در تو نمرودی است آتش در مرو ** رفت خواهی اول ابراهیم شو

Sende Nemrûd’luk var, ateşe atılma, atılacaksan önce İbrahim ol!

چون نه‌‌ای سباح و نه دریاییی ** در میفکن خویش از خود راییی‌‌

Mademki sen ne yüzgeçsin, ne de denizci... Aklına uyup kendini denize atma!

او ز آتش ورد احمر آورد ** از زیانها سود بر سر آورد

Yüzgeç ve denizci, denizden inci çıkarır, ziyanlardan bile bir hayli fayda elde eder.