بل مکان و لامکان در حکم او ** همچو در حکم بهشتی چارجو

شرح این کوته کن و رخ زین بتاب ** دم مزن و الله اعلم بالصواب‌‌

باز می‌‌گردیم ما ای دوستان ** سوی مرغ و تاجر و هندوستان‌‌ 1585

مرد بازرگان پذیرفت این پیام ** کاو رساند سوی جنس از وی سلام‌‌

دیدن خواجه طوطیان هندوستان را در دشت و پیغام رسانیدن از آن طوطی‌‌

چون که تا اقصای هندوستان رسید ** در بیابان طوطی چندی بدید

مرکب استانید پس آواز داد ** آن سلام و آن امانت باز داد

طوطیی ز آن طوطیان لرزید بس ** اوفتاد و مرد و بگسستش نفس‌‌

شد پشیمان خواجه از گفت خبر ** گفت رفتم در هلاک جانور 1590

این مگر خویش است با آن طوطیک ** این مگر دو جسم بود و روح یک‌‌

این چرا کردم چرا دادم پیام ** سوختم بی‌‌چاره را زین گفت خام‌‌

این زبان چون سنگ و هم آهن‌‌وش است ** و آن چه بجهد از زبان چون آتش است‌‌

سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف ** گه ز روی نقل و گاه از روی لاف‌‌

ز آن که تاریک است و هر سو پنبه زار ** در میان پنبه چون باشد شرار 1595

ظالم آن قومی که چشمان دوختند ** ز آن سخنها عالمی را سوختند

عالمی را یک سخن ویران کند ** روبهان مرده را شیران کند

جانها در اصل خود عیسی دمند ** یک زمان زخمند و گاهی مرهمند

گر حجاب از جانها برخاستی ** گفت هر جانی مسیح آساستی‌‌

گر سخن خواهی که گویی چون شکر ** صبر کن از حرص و این حلوا مخور 1600

صبر باشد مشتهای زیرکان ** هست حلوا آرزوی کودکان‌‌

هر که صبر آورد گردون بر رود ** هر که حلوا خورد واپس‌‌تر رود

تفسیر قول فرید الدین عطار قدس الله روحه: تو صاحب نفسی ای غافل میان خاک خون می‌‌خور که صاحب دل اگر زهری خورد آن انگبین باشد

صاحب دل را ندارد آن زیان ** گر خورد او زهر قاتل را عیان‌‌

ز آن که صحت یافت و از پرهیز رست ** طالب مسکین میان تب در است‌‌

گفت پیغمبر که ای مرد جری ** هان مکن با هیچ مطلوبی مری‌‌ 1605

در تو نمرودی است آتش در مرو ** رفت خواهی اول ابراهیم شو

چون نه‌‌ای سباح و نه دریاییی ** در میفکن خویش از خود راییی‌‌

او ز آتش ورد احمر آورد ** از زیانها سود بر سر آورد

کاملی گر خاک گیرد زر شود ** ناقص ار زر برد خاکستر شود

چون قبول حق بود آن مرد راست ** دست او در کارها دست خداست‌‌ 1610

دست ناقص دست شیطان است و دیو ** ز آن که اندر دام تکلیف است و ریو

جهل آید پیش او دانش شود ** جهل شد علمی که در ناقص رود

هر چه گیرد علتی علت شود ** کفر گیرد کاملی ملت شود

ای مری کرده پیاده با سوار ** سر نخواهی برد اکنون پای دار

تعظیم ساحران مر موسی را علیه السلام که چه فرمایی اول تو اندازی عصا یا ما

ساحران در عهد فرعون لعین ** چون مری کردند با موسی به کین‌‌ 1615

لیک موسی را مقدم داشتند ** ساحران او را مکرم داشتند

ز آن که گفتندش که فرمان آن تست ** گر تو می‌‌خواهی عصا بفکن نخست‌‌

گفت نی اول شما ای ساحران ** افکنید آن مکرها را در میان‌‌

این قدر تعظیم دینشان را خرید ** کز مری آن دست و پاهاشان برید

ساحران چون حق او بشناختند ** دست و پا در جرم آن درباختند 1620

لقمه و نکته ست کامل را حلال ** تو نه‌‌ای کامل مخور می‌‌باش لال‌‌

چون تو گوشی او زبان نی جنس تو ** گوشها را حق بفرمود أنصتوا

کودک اول چون بزاید شیر نوش ** مدتی خامش بود او جمله گوش‌‌

مدتی می‌‌بایدش لب دوختن ** از سخن تا او سخن آموختن‌‌

ور نباشد گوش و تی‌‌تی می‌‌کند ** خویشتن را گنگ گیتی می‌‌کند 1625

کر اصلی کش نبود آغاز گوش ** لال باشد کی کند در نطق جوش‌‌

ز آن که اول سمع باید نطق را ** سوی منطق از ره سمع اندر آ

ادخلوا الأبیات من أبوابها ** و اطلبوا الأغراض فی أسبابها

نطق کان موقوف راه سمع نیست ** جز که نطق خالق بی‌‌طمع نیست‌‌

مبدع است او تابع استاد نی ** مسند جمله و را اسناد نی‌‌ 1630

باقیان هم در حرف هم در مقال ** تابع استاد و محتاج مثال‌‌

زین سخن گر نیستی بیگانه‌‌ای ** دلق و اشکی گیر در ویرانه‌‌ای‌‌