چون تو گوشی او زبان نی جنس تو ** گوشها را حق بفرمود أنصتوا

کودک اول چون بزاید شیر نوش ** مدتی خامش بود او جمله گوش‌‌

مدتی می‌‌بایدش لب دوختن ** از سخن تا او سخن آموختن‌‌

ور نباشد گوش و تی‌‌تی می‌‌کند ** خویشتن را گنگ گیتی می‌‌کند 1625

کر اصلی کش نبود آغاز گوش ** لال باشد کی کند در نطق جوش‌‌

ز آن که اول سمع باید نطق را ** سوی منطق از ره سمع اندر آ

ادخلوا الأبیات من أبوابها ** و اطلبوا الأغراض فی أسبابها

نطق کان موقوف راه سمع نیست ** جز که نطق خالق بی‌‌طمع نیست‌‌

مبدع است او تابع استاد نی ** مسند جمله و را اسناد نی‌‌ 1630

باقیان هم در حرف هم در مقال ** تابع استاد و محتاج مثال‌‌

زین سخن گر نیستی بیگانه‌‌ای ** دلق و اشکی گیر در ویرانه‌‌ای‌‌

ز آن که آدم ز آن عتاب از اشک رست ** اشک تر باشد دم توبه پرست‌‌

بهر گریه آمد آدم بر زمین ** تا بود گریان و نالان و حزین‌‌

آدم از فردوس و از بالای هفت ** پای ماچان از برای عذر رفت‌‌ 1635

گر ز پشت آدمی وز صلب او ** در طلب می‌‌باش هم در طلب او

ز آتش دل و آب دیده نقل ساز ** بوستان از ابر و خورشید است باز

تو چه دانی قدر آب دیده‌‌گان ** عاشق نانی تو چون نادیدگان‌‌

گر تو این انبان ز نان خالی کنی ** پر ز گوهرهای اجلالی کنی‌‌

طفل جان از شیر شیطان باز کن ** بعد از آنش با ملک انباز کن‌‌ 1640

تا تو تاریک و ملول و تیره‌‌ای ** دان که با دیو لعین همشیره‌‌ای‌‌

لقمه‌‌ای کان نور افزود و کمال ** آن بود آورده از کسب حلال‌‌

روغنی کاید چراغ ما کشد ** آب خوانش چون چراغی را کشد

علم و حکمت زاید از لقمه‌‌ی حلال ** عشق و رقت آید از لقمه‌‌ی حلال‌‌

چون ز لقمه تو حسد بینی و دام ** جهل و غفلت زاید آن را دان حرام‌‌ 1645

هیچ گندم کاری و جو بر دهد ** دیده‌‌ای اسبی که کره‌‌ی خر دهد

لقمه تخم است و برش اندیشه‌‌ها ** لقمه بحر و گوهرش اندیشه‌‌ها

زاید از لقمه‌‌ی حلال اندر دهان ** میل خدمت عزم رفتن آن جهان‌‌

باز گفتن بازرگان با طوطی آن چه دید از طوطیان هندوستان‌‌

کرد بازرگان تجارت را تمام ** باز آمد سوی منزل دوست کام‌‌

هر غلامی را بیاورد ارمغان ** هر کنیزک را ببخشید او نشان‌‌ 1650

گفت طوطی ارمغان بنده کو ** آن چه دیدی و آن چه گفتی باز گو

گفت نی من خود پشیمانم از آن ** دست خود خایان و انگشتان گزان‌‌

من چرا پیغام خامی از گزاف ** بردم از بی‌‌دانشی و از نشاف‌‌

گفت ای خواجه پشیمانی ز چیست ** چیست آن کاین خشم و غم را مقتضی است‌‌

گفت گفتم آن شکایتهای تو ** با گروهی طوطیان همتای تو 1655

آن یکی طوطی ز دردت بوی برد ** زهره‌‌اش بدرید و لرزید و بمرد

من پشیمان گشتم این گفتن چه بود ** لیک چون گفتم پشیمانی چه سود

نکته ای کان جست ناگه از زبان ** همچو تیری دان که جست آن از کمان‌‌

وانگردد از ره آن تیر ای پسر ** بند باید کرد سیلی را ز سر

چون گذشت از سر جهانی را گرفت ** گر جهان ویران کند نبود شگفت‌‌ 1660

فعل را در غیب اثرها زادنی است ** و آن موالیدش به حکم خلق نیست‌‌

بی‌‌شریکی جمله مخلوق خداست ** آن موالید ار چه نسبتشان به ماست‌‌

زید پرانید تیری سوی عمر ** عمر را بگرفت تیرش همچو نمر

مدت سالی همی‌‌زایید درد ** دردها را آفریند حق نه مرد

زید رامی آن دم ار مرد از وجل ** دردها می‌‌زاید آن جا تا اجل‌‌ 1665

ز آن موالید وجع چون مرد او ** زید را ز اول سبب قتال گو

آن وجعها را بدو منسوب دار ** گر چه هست آن جمله صنع کردگار

همچنین کشت و دم و دام و جماع ** آن موالید است حق را مستطاع‌‌

اولیا را هست قدرت از اله ** تیر جسته باز آرندش ز راه‌‌

بسته درهای موالید از سبب ** چون پشیمان شد ولی ز آن دست رب‌‌ 1670

گفته ناگفته کند از فتح باب ** تا از آن نه سیخ سوزد نه کباب‌‌