آن وجعها را بدو منسوب دار ** گر چه هست آن جمله صنع کردگار

Hepsi, Tanrı’nın icadı ise de o ağrıları Zeyd’e nispet et!

همچنین کشت و دم و دام و جماع ** آن موالید است حق را مستطاع‌‌

Ekin ekmek, nefes almak, tuzak kurmak, çiftleşmek de böyledir. Onların sesleri hep Hakk’a mutîdir (eken, nefes alan, tuzak kuran, çiftleşen kuldur; bitiren, yaşatan, tuzağa düşüren, doğurtan yahut bunların aksini meydana getiren Hak’tır).

اولیا را هست قدرت از اله ** تیر جسته باز آرندش ز راه‌‌

Velîlerde Tanrı’dan öyle bir kudret vardır ki atılmış oku yoldan geri çevirirler.

بسته درهای موالید از سبب ** چون پشیمان شد ولی ز آن دست رب‌‌ 1670

Tanrı velisi, pişman olursa sebeplere eserlerin kapılarını kapar (fiilleri neticesiz bırakır). Fakat bunu, Tanrı eliyle yapar.

گفته ناگفته کند از فتح باب ** تا از آن نه سیخ سوزد نه کباب‌‌

Tanrı kudretiyle; söylenmiş bir sözü söylenmemiş hale getirir. Bir halde ki ne şiş yanar ne kebap!

از همه دلها که آن نکته شنید ** آن سخن را کرد محو و ناپدید

Bütün kalplerdeki nükteleri işitir, gönüllerden o sözü yok eder.

گرت برهان باید و حجت مها ** باز خوان من آية أو ننسها

Ey ulu kişi! Sana delil ve huccet gerekse “Min âyetin ey nünsiha” ayetini oku.

آیت أنسوکم ذکری بخوان ** قدرت نسیان نهادنشان بدان‌‌

“Ensevküm zikrî ” ayetini de oku velilerin kalplere nisyan koyma kudretini anla!

چون به تذکیر و به نسیان قادراند ** بر همه دلهای خلقان قاهراند 1675

Velîler, hatırlatma ve unutturmaya kadirdirler; şu halde herkesin gönlüne hâkimdirler.

چون به نسیان بست او راه نظر ** کار نتوان کرد ور باشد هنر

Velî, unutturma kudretiyle bir kişinin istidlâl yolunu bağladı mı, o adamın hüneri bile olsa bir iş yapamaz.

خلتم سخریه اهل السمو ** از نبی خوانید تا أنسوکم‌‌

Siz, yüce kişileri alaya aldınız, bundan bir şey çıkmaz sandınız ama Kur’an’da “Ensevküm” ayetini bir okuyun!

صاحب ده پادشاه جسمهاست ** صاحب دل شاه دلهای شماست‌‌

Şehir ve köye sahip olan, cisimlerin padişahıdır. Gönül sahibi ise gönüllerinizin sultanıdır.

فرع دید آمد عمل بی‌‌هیچ شک ** پس نباشد مردم الا مردمک‌‌

Hiç şüphe yok ki işler, görüşlerin fer’idir. Şu halde insan, ancak göz bebeğinden ibarettir.

من تمام این نیارم گفت از آن ** منع می‌‌آید ز صاحب مرکزان‌‌ 1680

Ben bunu, tamamı ile söyleyemiyorum, çünkü merkez sahipleri (Peygamberler) men ediyorlar.

چون فراموشی خلق و یادشان ** با وی است و او رسد فریادشان‌‌

Mademki halkı unutması ve hatırlaması onun elindedir, imdatlarına da o, erişir.

صد هزاران نیک و بد را آن بهی ** می‌‌کند هر شب ز دلهاشان تهی‌‌

O güzel huylarla huylanmış olan zat, her gece gönüllerden yüz binlerce iyi ve kötü hâtırayı giderir;

روز دلها را از آن پر می‌‌کند ** آن صدفها را پر از در می‌‌کند

Gündüzün gönülleri, yine o hâtıralarla doldurmakta; o sedefleri, incilerle dopdolu bir hale getirmektedir.

آن همه اندیشه‌‌ی پیشانها ** می‌‌شناسند از هدایت جانها

Evvelki düşüncelerin hepsi, Tanrı’nın hidayetiyle sahiplerini tanırlar.

پیشه و فرهنگ تو آید به تو ** تا در اسباب بگشاید به تو 1685

Uyanınca, sanat ve hünerin, sebepler kapısını açmak üzere yine sana gelir.

پیشه زرگر به آهنگر نشد ** خوی این خوش خو به آن منکر نشد

Kuyumcunun hüneri demirciye gitmez, bu güzel huylunun huyu, öteki kötüye mal olmaz.

پیشه‌‌ها و خلقها همچون جهیز ** سوی خصم آیند روز رستخیز

Hünerler ve huylar, kıyamet günü, çeyiz gibi sahibine döner.

پیشه‌‌ها و خلقها از بعد خواب ** واپس آید هم به خصم خود شتاب‌‌

Sanatlar ve tabiatlar, sabah uyandıktan sonra, koşa koşa onun yanına gelirler. (T.M. 1686)

پیشه‌‌ها و اندیشه‌‌ها در وقت صبح ** هم بدانجا شد که بود آن حسن و قبح‌‌

Güzel olsun, çirkin olsun... Bütün huylar ve hünerler, sabah çağında sahiplerine gelir;

چون کبوترهای پیک از شهرها ** سوی شهر خویش آرد بهرها 1690

Nitekim posta güvercinleri, gönderilen mektupları, yine uçtukları şehre getirirler.

شنیدن آن طوطی حرکت آن طوطیان و مردن آن طوطی در قفس و نوحه‌‌ی خواجه بر وی‌‌

Dudunun, duduların hareketlerini duyması ve kafeste ölümü, tacirin ona ağlaması

چون شنید آن مرغ کان طوطی چه کرد ** پس بلرزید اوفتاد و گشت سرد

Dudu, o dudunun yaptığını işitince titredi, düştü, kaskatı oldu.

خواجه چون دیدش فتاده همچنین ** بر جهید و زد کله را بر زمین‌‌

Sahibi, onun böyle düştüğünü görünce yerinden sıçradı, külâhını yere vurdu.

چون بدین رنگ و بدین حالش بدید ** خواجه بر جست و گریبان را درید

Onu, bu renkte, bu halde görerek yerinden fırlayıp yakasını yırttı.

گفت ای طوطی خوب خوش حنین ** این چه بودت این چرا گشتی چنین‌‌

Dedi ki: “ Ey güzel ve hoş nağmeli dudu! Sana ne oldu, niçin bu hale geldin?

ای دریغا مرغ خوش آواز من ** ای دریغا هم دم و هم راز من‌‌ 1695

Vah yazık, benim güzel sesli kuşum! Vah yazık, benim gönüldeşim, sırdaşım.

ای دریغا مرغ خوش الحان من ** راح روح و روضه و ریحان من‌‌

Yazık, benim güzel nağmeli kuşum; ruhumun neşesi, bahçem, çiçeğim!

گر سلیمان را چنین مرغی بدی ** کی خود او مشغول آن مرغان شدی‌‌

Süleyman’ın böyle kuşu olsaydı hiç başka kuşlarla uğraşır mıydı?

ای دریغا مرغ کارزان یافتم ** زود روی از روی او بر تافتم‌‌

Vah yazık; ucuz bulduğum kuştan ne çabuk ayrıldım!

ای زبان تو بس زیانی بر وری ** چون تویی گویا چه گویم من ترا

Ey dil, sen bana çok ziyan veriyorsun! Söyleyen sen olduktan sonra ben sana ne diyeyim?

ای زبان هم آتش و هم خرمنی ** چند این آتش در این خرمن زنی‌‌ 1700

Ey dil, sen hem ateşsin, hem harman! Ne vakte kadar harmanı ateşe vereceksin?

در نهان جان از تو افغان می‌‌کند ** گر چه هر چه گویی‌‌اش آن می‌‌کند

Can, ne dersen onu yapmakla beraber gizlice yine senin elinden feryat etmektedir.

ای زبان هم گنج بی‌‌پایان تویی ** ای زبان هم رنج بی‌‌درمان تویی‌‌

Ey dil, sen hem bitmez tükenmez bir hazinesin; hem dermanı olmayan bir dertsin!

هم صفیر و خدعه‌‌ی مرغان تویی ** هم انیس وحشت هجران تویی‌‌

Hem kuşlara çalınan ıslık, yapılan hilesin; hem yalnızlık ve ayrılık zamanının enisisin!

چند امانم می‌‌دهی ای بی‌‌امان ** ای تو زه کرده به کین من کمان‌‌

Ey aman bilmez! Bana hiç aman vermiyorsun. Sen, yayını beni öldürmek için kurmuşsun.

نک بپرانیده ای مرغ مرا ** در چراگاه ستم کم کن چرا 1705

İşte benim kuşumu uçurdun. Zulüm ve sitem otlağında az otla!

یا جواب من بگو یا داد ده ** یا مرا ز اسباب شادی یاد ده‌‌

Ya bana cevap ver, yahut insafa gel, yahut da bana neşe ve sevinç sebeplerinden birini an!

ای دریغا نور ظلمت سوز من ** ای دریغا صبح روز افروز من‌‌

Eyvah benim karanlığı yakıp mahfeden nurum; eyvah, benim gündüzü aydınlatan sabahım!

ای دریغا مرغ خوش پرواز من ** ز انتها پریده تا آغاز من‌‌

Vah benim güzel uçan; tâ sondan başlangıca kadar uçup gelen kuşum!

عاشق رنج است نادان تا ابد ** خیز لا أقسم بخوان تا فی کبد

Cahil insan ilelebet mihnete âşıktır. Kalk, “Fî kebed” e kadar “Lâ uksimü” yü oku!

از کبد فارغ بدم با روی تو ** وز زبد صافی بدم در جوی تو 1710

Senin yüzünü gördüm de mihnetten kurtuldum; senin ırmağında köpükten, tortudan arındım.

این دریغاها خیال دیدن است ** وز وجود نقد خود ببریدن است‌‌

Bu eyvah demeler, bu acınmalar onu görmek, peşin ve elde olan kendi varlığından kesilmek hayaliyledir.

غیرت حق بود و با حق چاره نیست ** کو دلی کز حکم حق صد پاره نیست‌‌

(Bu kuşun ölümüne sebep) Tanrı’nın gayreti (kıskanması) idi. Hakk’ın hükmüne çare bulunmaz. Nerede bir gönül ki Tanrı’nın hükmünden yüz parça olmamış olsun!

غیرت آن باشد که او غیر همه ست ** آن که افزون از بیان و دمدمه ست‌‌

Gayret (kıskançlık) de her şeyden gayrı olan; vasfı söze ve sese sığmayan Tanrı gayretidir (kendisinden başka her şeyi kıskanır).

ای دریغا اشک من دریا بدی ** تا نثار دل بر زیبا بدی‌‌

Ah keşke gözyaşım deniz olsaydı da o güzel dilberimin yoluna saçaydım!

طوطی من مرغ زیرکسار من ** ترجمان فکرت و اسرار من‌‌ 1715

Benim dudum, benim anlayışlı kuşum; düşüncelerimin, sırlarımın tercümanı!

هر چه روزی داد و ناداد آیدم ** او ز اول گفته تا یاد آیدم‌‌

Rızkını vereyim, vermeyeyim... Benim enisimdi. İlk söylenen sözlerden onu hatırlarım benimle ezelî bir âşinadır.