غیرت حق بر مثل گندم بود ** کاه خرمن غیرت مردم بود

اصل غیرتها بدانید از اله ** آن خلقان فرع حق بی‌‌اشتباه‌‌

شرح این بگذارم و گیرم گله ** از جفای آن نگار ده دله‌‌

نالم ایرا ناله‌‌ها خوش آیدش ** از دو عالم ناله و غم بایدش‌‌

چون ننالم تلخ از دستان او ** چون نیم در حلقه‌‌ی مستان او 1775

چون نباشم همچو شب بی‌‌روز او ** بی‌‌وصال روی روز افروز او

ناخوش او خوش بود در جان من ** جان فدای یار دل رنجان من‌‌

عاشقم بر رنج خویش و درد خویش ** بهر خشنودی شاه فرد خویش‌‌

خاک غم را سرمه سازم بهر چشم ** تا ز گوهر پر شود دو بحر چشم‌‌

اشک کان از بهر او بارند خلق ** گوهر است و اشک پندارند خلق‌‌ 1780

من ز جان جان شکایت می‌‌کنم ** من نیم شاکی روایت می‌‌کنم‌‌

دل همی‌‌گوید کز او رنجیده‌‌ام ** وز نفاق سست می‌‌خندیده‌‌ام‌‌

راستی کن ای تو فخر راستان ** ای تو صدر و من درت را آستان‌‌

آستان و صدر در معنی کجاست ** ما و من کو آن طرف کان یار ماست‌‌

ای رهیده جان تو از ما و من ** ای لطیفه‌‌ی روح اندر مرد و زن‌‌ 1785

مرد و زن چون یک شود آن یک تویی ** چون که یک جا محو شد آنک تویی‌‌

این من و ما بهر آن بر ساختی ** تا تو با خود نرد خدمت باختی‌‌

تا من و توها همه یک جان شوند ** عاقبت مستغرق جانان شوند

این همه هست و بیا ای امر کن ** ای منزه از بیان و از سخن‌‌

جسم جسمانه تواند دیدنت ** در خیال آرد غم و خندیدنت‌‌ 1790

دل که او بسته‌‌ی غم و خندیدن است ** تو مگو کاو لایق آن دیدن است‌‌

آن که او بسته‌‌ی غم و خنده بود ** او بدین دو عاریت زنده بود

باغ سبز عشق کاو بی‌‌منتهاست ** جز غم و شادی در او بس میوه‌‌هاست‌‌

عاشقی زین هر دو حالت برتر است ** بی‌‌بهار و بی‌‌خزان سبز و تر است‌‌

ده زکات روی خوب ای خوب رو ** شرح جان شرحه شرحه باز گو 1795

کز کرشم غمزه‌‌ی غمازه‌‌ای ** بر دلم بنهاد داغی تازه‌‌ای‌‌

من حلالش کردم از خونم بریخت ** من همی‌‌گفتم حلال او می‌‌گریخت‌‌

چون گریزانی ز ناله‌‌ی خاکیان ** غم چه ریزی بر دل غمناکیان‌‌

ای که هر صبحی که از مشرق بتافت ** همچو چشمه‌‌ی مشرقت در جوش یافت‌‌

چون بهانه دادی این شیدات را ** ای بهانه شکر لبهات را 1800

ای جهان کهنه را تو جان نو ** از تن بی‌‌جان و دل افغان شنو

شرح گل بگذار از بهر خدا ** شرح بلبل گو که شد از گل جدا

از غم و شادی نباشد جوش ما ** با خیال و وهم نبود هوش ما

حالتی دیگر بود کان نادر است ** تو مشو منکر که حق بس قادر است‌‌

تو قیاس از حالت انسان مکن ** منزل اندر جور و در احسان مکن‌‌ 1805

جور و احسان رنج و شادی حادث است ** حادثان میرند و حقشان وارث است‌‌

صبح شد ای صبح را پشت و پناه ** عذر مخدومی حسام الدین بخواه‌‌

عذر خواه عقل کل و جان تویی ** جان جان و تابش مرجان تویی‌‌

تافت نور صبح و ما از نور تو ** در صبوحی با می منصور تو

داده‌‌ی تو چون چنین دارد مرا ** باده که بود کاو طرب آرد مرا 1810

باده در جوشش گدای جوش ماست ** چرخ در گردش گدای هوش ماست‌‌

باده از ما مست شد نی ما از او ** قالب از ما هست شد نی ما از او

ما چو زنبوریم و قالبها چو موم ** خانه خانه کرده قالب را چو موم‌‌

رجوع به حکایت خواجه‌‌ی تاجر

بس دراز است این حدیث خواجه گو ** تا چه شد احوال آن مرد نکو

خواجه اندر آتش و درد و حنین ** صد پراکنده همی‌‌گفت این چنین‌‌ 1815

گه تناقض گاه ناز و گه نیاز ** گاه سودای حقیقت گه مجاز

مرد غرقه گشته جانی می‌‌کند ** دست را در هر گیاهی می‌‌زند

تا کدامش دست گیرد در خطر ** دست و پایی می‌‌زند از بیم سر

دوست دارد یار این آشفتگی ** کوشش بی‌‌هوده به از خفتگی‌‌

آن که او شاه است او بی‌‌کار نیست ** ناله از وی طرفه کاو بیمار نیست‌‌ 1820