تا من و توها همه یک جان شوند ** عاقبت مستغرق جانان شوند

این همه هست و بیا ای امر کن ** ای منزه از بیان و از سخن‌‌

جسم جسمانه تواند دیدنت ** در خیال آرد غم و خندیدنت‌‌ 1790

دل که او بسته‌‌ی غم و خندیدن است ** تو مگو کاو لایق آن دیدن است‌‌

آن که او بسته‌‌ی غم و خنده بود ** او بدین دو عاریت زنده بود

باغ سبز عشق کاو بی‌‌منتهاست ** جز غم و شادی در او بس میوه‌‌هاست‌‌

عاشقی زین هر دو حالت برتر است ** بی‌‌بهار و بی‌‌خزان سبز و تر است‌‌

ده زکات روی خوب ای خوب رو ** شرح جان شرحه شرحه باز گو 1795

کز کرشم غمزه‌‌ی غمازه‌‌ای ** بر دلم بنهاد داغی تازه‌‌ای‌‌

من حلالش کردم از خونم بریخت ** من همی‌‌گفتم حلال او می‌‌گریخت‌‌

چون گریزانی ز ناله‌‌ی خاکیان ** غم چه ریزی بر دل غمناکیان‌‌

ای که هر صبحی که از مشرق بتافت ** همچو چشمه‌‌ی مشرقت در جوش یافت‌‌

چون بهانه دادی این شیدات را ** ای بهانه شکر لبهات را 1800

ای جهان کهنه را تو جان نو ** از تن بی‌‌جان و دل افغان شنو

شرح گل بگذار از بهر خدا ** شرح بلبل گو که شد از گل جدا

از غم و شادی نباشد جوش ما ** با خیال و وهم نبود هوش ما

حالتی دیگر بود کان نادر است ** تو مشو منکر که حق بس قادر است‌‌

تو قیاس از حالت انسان مکن ** منزل اندر جور و در احسان مکن‌‌ 1805

جور و احسان رنج و شادی حادث است ** حادثان میرند و حقشان وارث است‌‌

صبح شد ای صبح را پشت و پناه ** عذر مخدومی حسام الدین بخواه‌‌

عذر خواه عقل کل و جان تویی ** جان جان و تابش مرجان تویی‌‌

تافت نور صبح و ما از نور تو ** در صبوحی با می منصور تو

داده‌‌ی تو چون چنین دارد مرا ** باده که بود کاو طرب آرد مرا 1810

باده در جوشش گدای جوش ماست ** چرخ در گردش گدای هوش ماست‌‌

باده از ما مست شد نی ما از او ** قالب از ما هست شد نی ما از او

ما چو زنبوریم و قالبها چو موم ** خانه خانه کرده قالب را چو موم‌‌

رجوع به حکایت خواجه‌‌ی تاجر

بس دراز است این حدیث خواجه گو ** تا چه شد احوال آن مرد نکو

خواجه اندر آتش و درد و حنین ** صد پراکنده همی‌‌گفت این چنین‌‌ 1815

گه تناقض گاه ناز و گه نیاز ** گاه سودای حقیقت گه مجاز

مرد غرقه گشته جانی می‌‌کند ** دست را در هر گیاهی می‌‌زند

تا کدامش دست گیرد در خطر ** دست و پایی می‌‌زند از بیم سر

دوست دارد یار این آشفتگی ** کوشش بی‌‌هوده به از خفتگی‌‌

آن که او شاه است او بی‌‌کار نیست ** ناله از وی طرفه کاو بیمار نیست‌‌ 1820

بهر این فرمود رحمان ای پسر ** کل يوم هو فی شأن ای پسر

اندر این ره می‌‌تراش و می‌‌خراش ** تا دم آخر دمی فارغ مباش‌‌

تا دم آخر دمی آخر بود ** که عنایت با تو صاحب سر بود

هر چه می‌‌کوشند اگر مرد و زن است ** گوش و چشم شاه جان بر روزن است‌‌

برون انداختن مرد تاجر طوطی را از قفس و پریدن طوطی مرده‌‌

بعد از آنش از قفس بیرون فگند ** طوطیک پرید تا شاخ بلند 1825

طوطی مرده چنان پرواز کرد ** کافتاب از چرخ ترکی تاز کرد

خواجه حیران گشت اندر کار مرغ ** بی‌‌خبر ناگه بدید اسرار مرغ‌‌

روی بالا کرد و گفت ای عندلیب ** از بیان حال خودمان ده نصیب‌‌

او چه کرد آن جا که تو آموختی ** ساختی مکری و ما را سوختی‌‌

گفت طوطی کاو به فعلم پند داد ** که رها کن لطف آواز و وداد 1830

ز آن که آوازت ترا در بند کرد ** خویشتن مرده پی این پند کرد

یعنی ای مطرب شده با عام و خاص ** مرده شو چون من که تا یابی خلاص‌‌

دانه باشی مرغکانت بر چنند ** غنچه باشی کودکانت بر کنند

دانه پنهان کن بکلی دام شو ** غنچه پنهان کن گیاه بام شو

هر که داد او حسن خود را در مزاد ** صد قضای بد سوی او رو نهاد 1835

چشمها و خشمها و رشکها ** بر سرش ریزد چو آب از مشکها

دشمنان او را ز غیرت می‌‌درند ** دوستان هم روزگارش می‌‌برند