پیش تو شسته ترا خود پیش کو ** پیش هستت جان پیش اندیش کو

Vârisler senin huzurunda oturuyorlar, fakat nerede senin huzurun? Senin önündedirler, fakat nerede önü sonu düşünen can?

گر تو خود را پیش و پس داری گمان ** بسته‌‌ی جسمی و محرومی ز جان‌‌

Eğer sen, kendinde ön, art olduğunu sanıyorsan cisme bağlısın, candan mahrumsun.

زیر و بالا پیش و پس وصف تن است ** بی‌‌جهت آن ذات جان روشن است‌‌

Alt, üst, ön, art; cismin vasfıdır. Nurani olan can ise bunlardan münezzeh ve cihetsizdir.

بر گشا از نور پاک شه نظر ** تا نپنداری تو چون کوته نظر

Kısa görüşlüler gibi zanna düşmemek için gözünü, o pâ padişahın nuruyla aç!

که همینی در غم و شادی و بس ** ای عدم کو مر عدم را پیش و پس‌‌ 2010

Sen mademki zahiri önü, sonu düşünmektesin... Ancak ve ancak bu gam ve neşe âlemindesin. Ey hakikatte yok olan! Yok olan nerede ön, nerede son?

روز باران است می‌‌رو تا به شب ** نی از این باران از آن باران رب‌‌

Yağmurlu gündür, gece çağına kadar yürü! Bu yağmur, bildiğimiz yağmur değil! Tanrı yağmurlarından.

قصه‌‌ی سؤال کردن عایشه از مصطفی علیه السلام که امروز باران بارید چون تو سوی گورستان رفتی جامه‌‌های تو چون تر نیست‌‌

Ayşe’nin -Tanrı ondan razı olsun- Mustafa Sallâllahu aleyhi vessellem’e “ Bugün yağmur yağdı. Sen mezarlığa gittiğin halde niçin elbisen ıslak değil? “diye sorması

مصطفی روزی به گورستان برفت ** با جنازه‌‌ی مردی از یاران برفت‌‌

Mustafa, bir gün, dostlarından birinin cenazesiyle ve dostlarla mezarlığa gitti.

خاک را در گور او آگنده کرد ** زیر خاک آن دانه‌‌اش را زنده کرد

Onun mezarına toprak doldurdu, tohumunu yeraltında diriltti.

این درختانند همچون خاکیان ** دستها بر کرده‌‌اند از خاکدان‌‌

Bu ağaçlar, toprak altındaki insanlara benzerler. Ellerini topraktan çıkarıp;

سوی خلقان صد اشارت می‌‌کنند ** و آن که گوش استش عبارت می‌‌کنند 2015

Halka doğru yüz türlü işaretlerde bulunurlar, duyana söz söylerler.

با زبان سبز و با دست دراز ** از ضمیر خاک می‌‌گویند راز

Yeşil dilleriyle, uzun elleriyle toprağın içindeki sırları anlatırlar.

همچو بطان سر فرو برده به آب ** گشته طاوسان و بوده چون غراب‌‌

Kazlar gibi başlarını su içine çekmişler. Karga gibiyken tavus haline gelmişlerdir.

در زمستانشان اگر محبوس کرد ** آن غرابان را خدا طاوس کرد

Tanrı, onları kış vakti hapsetmişse de baharda o kargaları tavus haline getirir.

در زمستانشان اگر چه داد مرگ ** زنده‌‌شان کرد از بهار و داد برگ‌‌

Kışın onlara ölüm vermişse de bahar yüzünden yine diriltip yapraklandırır, yeşertir.

منکران گویند خود هست این قدیم ** این چرا بندیم بر رب کریم‌‌ 2020

Münkirler der ki: “Eskiden beri olagelmiş bir şey. Neden bunu kerem sahibi Tanrı’ya isnat edelim?”

کوری ایشان درون دوستان ** حق برویانید باغ و بوستان‌‌

Onların körlüğüne rağmen Tanrı, dostların gönüllerinde bağlar, bahçeler bitirmiştir.

هر گلی کاندر درون بویا بود ** آن گل از اسرار کل گویا بود

Gönülde kokan her gül, kül sırlarından bahisler açar.

بوی ایشان رغم انف منکران ** گرد عالم می‌‌رود پرده دران‌‌

Onların kokuları, münkirlerin burunlarını yere sürtmek için perdeleri yırtarak dünyanın etrafını dönüp dolaşırlar.

منکران همچون جعل ز آن بوی گل ** یا چو نازک مغز در بانگ دهل‌‌

Münkirler, o gönül kokusuna karşı kara böcek gibidirler; dayanamazlar. Yahut davul sesine tahammül edemeyen beyni zayıf kimseye benzerler.

خویشتن مشغول می‌‌سازند و غرق ** چشم می‌‌دزدند زین لمعان برق‌‌ 2025

Kendilerini meşgul ve müstağrak gösterirler. Şimşek parıltısından gözlerini yumarlar.

چشم می‌‌دزدند و آن جا چشم نی ** چشم آن باشد که بیند مأمنی‌‌

Göz yumarlar ama, onların bulundukları makamdaki göz değildir ki. Göz odur ki bir sığınak görsün.

چون ز گورستان پیمبر باز گشت ** سوی صدیقه شد و هم راز گشت‌‌

Peygamber, mezarlıktan dönünce Sıddîka’nın yanına giderek konuşup görüşmeye başladı.

چشم صدیقه چو بر رویش فتاد ** پیش آمد دست بر وی می‌‌نهاد

Sıddîka’nın gözü, Peygamber’in yüzüne ilişince önüne gelip elini onun üstüne,

بر عمامه و روی او و موی او ** بر گریبان و بر و بازوی او

Sarığına, yüzüne, saçına, yakasına, göğsüne, kollarına sürdü.

گفت پیغمبر چه می‌‌جویی شتاب ** گفت باران آمد امروز از سحاب‌‌ 2030

Peygamber, “Böyle acele acele ne arıyorsun?” dedi. Ayşe “Bugün hava bulutluydu, yağmur yağdı.

جامه‌‌هایت می‌‌بجویم از طلب ** تر نمی‌‌بینم ز باران ای عجب‌‌

Elbisende yağmurun eserini arıyorum. Gariptir ki üstünü, başını yağmurdan ıslanmamış görmekteyim” dedi.

گفت چه بر سر فگندی از ازار ** گفت کردم آن ردای تو خمار

Peygamber “O sırada başına ne örtmüşsün, baş örtün neydi? Diye sordu. Ayşe senin ridanı başıma örtmüştüm” dedi.

گفت بهر آن نمود ای پاک جیب ** چشم پاکت را خدا باران غیب‌‌

Peygamber dedi ki: “Ey yeni yakası tertemiz Hatun! Tanrı onun için temiz gözüne gayb yağmurunu gösterdi.”

نیست آن باران از این ابر شما ** هست ابری دیگر و دیگر سما

O yağmur, sizin bu bulutunuzdan değildir. Başka bir buluttan, başka bir göktendir.

تفسیر بیت حکیم: "آسمانهاست در ولایت جان کارفرمای آسمان جهان در ره روح پست و بالاهاست کوههای بلند و دریاهاست‌‌"

Hakîmi Senâî’nin “ Can elinde cihan göklerine iş buyuran gökler var. Can yolunda nice inişler, nice yokuşlar, nice yüksek dağlar ve denizler var “ beyitlerinin tefsiri

غیب را ابری و آبی دیگر است ** آسمان و آفتابی دیگر است‌‌ 2035

Gayb âleminin başka bir bulutu, başka bir yağmuru, başka bir göğü, başka bir güneşi vardır.

ناید آن الا که بر خاصان پدید ** باقیان فی لبس من خلق جدید

Fakat o, ancak havassa görünür, diğerleri “ Öldükten sonra tekrar yaratılıp diriltileceklerinden şüphe ederler.”

هست باران از پی پروردگی ** هست باران از پی پژمردگی‌‌

Yağmur vardır, âlemi beslemek için yağar. Yağmur vardır âlemi perişan etmek için yağar.

نفع باران بهاران بو العجب ** باغ را باران پاییزی چو تب‌‌

Bahar yağmurlarının faydası, şaşılacak bir derecededir. Güz yağmuruysa, bağa sıtma gibidir.

آن بهاری ناز پروردش کند ** وین خزانی ناخوش و زردش کند

Bahar yağmuru, bağı nazü naim ile besler, yetiştirir. Güz yağmuruysa bozar, sarartır.

همچنین سرما و باد و آفتاب ** بر تفاوت دان و سر رشته بیاب‌‌ 2040

Kış, yel ve güneş de böyledir; bunların tesirleri de zamanına göre ve ayrı ayrıdır. Bunu böyle bil, ipin ucunu yakala!

همچنین در غیب انواع است این ** در زیان و سود و در ربح و غبین‌‌

Tıpkı bunun gibi gayb âleminde de bu çeşitlilik vardır. Bazısı zararlıdır, bazısı faydalı. Bazı yağmurlar berekettir, bazıları ziyan.

این دم ابدال باشد ز آن بهار ** در دل و جان روید از وی سبزه‌‌زار

Abdâlin bu nefesi de işte o bahardandır. Canda ve gönülde bu nefes yüzünden yüzlerce güzel şeyler biter.

فعل باران بهاری با درخت ** آید از انفاسشان در نیک بخت‌‌

Onların nefesleri, talihli kişilere bahar yağmurlarının ağaca yaptığı tesiri yapar.

گر درخت خشک باشد در مکان ** عیب آن از باد جان افزا مدان‌‌

Fakat bir yerde kuru bir ağaç bulunsa cana can katan rüzgârı ayıplama!

باد کار خویش کرد و بروزید ** آن که جانی داشت بر جانش گزید 2045

Rüzgâr, işini yaptı, esti. Canı olan da, rüzgârın tesirini candan kabul etti.

در معنی این حدیث که اغتنموا برد الربیع الی آخره‌‌

“ Bahar serinliğini ganimet bilip istifade edin. Çünkü o, ağaçlarınıza ne yaparsa bedenlerinize de onu yapar v.s hadisinin manası

گفت پیغمبر ز سرمای بهار ** تن مپوشانید یاران زینهار

Peygamber, “Dostlar, bahar serinliğinden sakın vücudunuzu örtmeyin.

ز آن که با جان شما آن می‌‌کند ** کان بهاران با درختان می‌‌کند

Çünkü bahar rüzgârı, ağaçlara nasıl tesir ederse sizin hayatınıza da öyle tesir eder.

لیک بگریزید از سرد خزان ** کان کند کاو کرد با باغ و رزان‌‌

Fakat güz serinliğinden kaçının. Çünkü o, bağa ve çubuklara ne yaparsa sizin vücudunuza da onu yapar “dedi.

راویان این را به ظاهر برده‌‌اند ** هم بر آن صورت قناعت کرده‌‌اند

Bu hadisi rivayet edenler, zahirî manasını vermişler ve yalnız zahirî manasıyla kanaat etmişlerdir.

بی‌‌خبر بودند از جان آن گروه ** کوه را دیده ندیده کان بکوه‌‌ 2050

Onların halden haberleri yoktur. Dağı görmüşler de dağdaki madeni görmemişlerdir.

آن خزان نزد خدا نفس و هواست ** عقل و جان عین بهار است و بقاست‌‌

Tanrı’ya göre güz, nefis ve hevadır. Akılla cansa baharın ve ebedîliğin ta kendisidir.

مر ترا عقل است جزوی در نهان ** کامل العقلی بجو اندر جهان‌‌

Eğer senin gizli ve cüzi bir aklın varsa cihanda bir kâmil akıl sahibini ara!

جزو تو از کل او کلی شود ** عقل کل بر نفس چون غلی شود

Senin cüzi aklın, onun külli aklı yüzünden külli olur. Çünkü Akl-ı kül, nefse zincir gibidir.

پس به تاویل این بود کانفاس پاک ** چون بهار است و حیات برگ و تاک‌‌

Binaenaleyh hadisin manası teville şöyle olur: Pak nefesler bahar gibidir, yaprakların ve filizlerin hayatıdır.

از حدیث اولیا نرم و درشت ** تن مپوشان ز آن که دینت راست پشت‌‌ 2055

Velîlerin sözlerinden, yumuşak olsun, sert olsun, vücudunu örtme çünkü o sözler, dininin zahirîdir.