هوشیاری آفتاب و حرص یخ ** هوشیاری آب و این عالم وسخ‌‌

Akıllılık güneştir, hırs ise buzdur. Akıllılık sudur, bu âlem kirdir.

ز آن جهان اندک ترشح می‌‌رسد ** تا نغرد در جهان حرص و حسد

Dünyada hırs ve haset kükremesin diye o âlemden akıllılık, ancak sızar, sızıntı halinde gelir.

گر ترشح بیشتر گردد ز غیب ** نی هنر ماند در این عالم نه عیب‌‌ 2070

Gayb âleminden çok sızarsa bu dünyada ne hüner kalır, ne de ayıp.

این ندارد حد سوی آغاز رو ** سوی قصه‌‌ی مرد مطرب باز رو

Bu bahsin sonu yoktur. Başlamış olduğun söze dön, tekrar çalgıcının, hikâyesine devam et.

بقیه‌‌ی قصه‌‌ی پیر چنگی و بیان مخلص آن‌‌

Çalgıcı hikâyesinin söylenmedik kısmı ve çalgıcının kurtuluşu

مطربی کز وی جهان شد پر طرب ** رسته ز آوازش خیالات عجب‌‌

O, öyle çalgıcıydı ki âlem, onun yüzünden neşeyle dolmuştu. Dinleyenler sesinden garip garip hayallere dalıyorlar, şaşılacak hallere düşüyorlardı.

از نوایش مرغ دل پران شدی ** وز صدایش هوش جان حیران شدی‌‌

Gönül kuşu onun nağmesiyle uçmakta; canın aklı, sesine hayran olmaktaydı.

چون بر آمد روزگار و پیر شد ** باز جانش از عجز پشه‌‌گیر شد

Fakat zaman geçip ihtiyarlayınca evvelce doğan kuşu gibi olan canı, acizlikten sinek avlamaya başladı.

پشت او خم گشت همچون پشت خم ** ابروان بر چشم همچون پالدم‌‌ 2075

Sırtı, küp sırtı gibi eğrildi, kamburlaştı. Gözlerinin üstünde kaşlar, âdeta eyer kuskununa döndü.

گشت آواز لطیف جان فزاش ** زشت و نزد کس نیرزیدی به لاش‌‌

Onun cana can katan lâtif sesi fena, iğrenç, çirkin yürek tırmalayıcı geldi.

آن نوای رشک زهره آمده ** همچو آواز خر پیری شده‌‌

Zühere’nin bile haset ettiği o güzel sesi, kart eşeğin sesine benzedi.

خود کدامین خوش که او ناخوش نشد ** یا کدامین سقف کان مفرش نشد

Zaten hangi hoş vardır ki nahoş olmamıştır? Yahut hangi tavan vardır ki yıkılmamış, yere serilmemiştir.

غیر آواز عزیزان در صدور ** که بود از عکس دمشان نفخ صور

Ancak Sûr’un üfürülmesi, nefeslerinin aksinden ibaret olan yüce azizlerin sesleri, bundan müstesnadır; onların sesleri bakidir.

اندرونی کاندرونها مست از اوست ** نیستی کاین هستهامان هست از اوست‌‌ 2080

Onların gönülleri, öyle bir gönüldür ki gönüller, ondan sarhoştur. Yoklukları öyle bir yokluktur ki bizim varlıklarımız, o yokluktan var olmuşlardır.

کهربای فکر و هر آواز او ** لذت الهام و وحی و راز او

Her fikrin, her sesin kehlibarı (fikirleri ve sesleri çeken) o gönüldür. İlham, vahiy ve sır lezzeti yine o gönülden ibarettir.

چون که مطرب پیرتر گشت و ضعیف ** شد ز بی‌‌کسبی رهین یک رغیف‌‌

Çalgıcı bir hayli ihtiyarlayıp zayıflayınca kazançsızlıktan bir parçacık yufka ekmeğine bile muhtaç hale geldi.

گفت عمر و مهلتم دادی بسی ** لطفها کردی خدایا با خسی‌‌

Dedi ki: “Tanrım, bana çok ömür ve mühlet verdin, hakir bir kişiye karşı lütuflarda bulundun.

معصیت ورزیده‌‌ام هفتاد سال ** باز نگرفتی ز من روزی نوال‌‌

Yetmiş yıldır isyan edip durdum. Benden bir gün bile ihsanını kesmedin.

نیست کسب امروز مهمان توام ** چنگ بهر تو زنم آن توام‌‌ 2085

Bugün kazanç yok, senin konuğunum. Çengi sana çalacağım, gayrı seninim.”

چنگ را برداشت و شد الله جو ** سوی گورستان یثرب آه گو

Çengi omuzlayıp Tanrı aramağa yola düştü; ah ederek Medine Mezarlığına doğru yollandı.

گفت خواهم از حق ابریشم بها ** کاو به نیکویی پذیرد قلبها

“Tanrı’dan kiriş parası isteyeceğim. Çünkü o kendisine karşı halis olan kalplere kerem ve ihsanıyla eder” dedi.

چون که زد بسیار و گریان سر نهاد ** چنگ بالین کرد و بر گوری فتاد

Bir hayli çenk çalıp ağladı ve başını yere koydu, çengi yastık yaptı bir mezara yaslandı.

خواب بردش مرغ جانش از حبس رست ** چنگ و چنگی را رها کرد و بجست‌‌

Çalgıcıyı uyku bastırdı, can kuşu kafesten kurtuldu; çalgıyı da bırakıp sıçradı.

گشت آزاد از تن و رنج جهان ** در جهان ساده و صحرای جان‌‌ 2090

Sâf bir âleme, can sahrasına vararak tenden ve cihan mihnetinden kurtuldu.

جان او آن جا سرایان ماجرا ** کاندر اینجا گر بماندندی مرا

Canı, orada macerasını şöyle terennüm etmekteydi: Beni burada bıraksalardı.

خوش بدی جانم در این باغ و بهار ** مست این صحرا و غیبی لاله‌‌زار

Canım bu bahçede, bu bahar çağında ne hoş bir hale gelir, bu ovanın bu gayb lâleliğinin sarhoşu olurdu.

بی‌‌پر و بی‌‌پا سفر می‌‌کردمی ** بی‌‌لب و دندان شکر می‌‌خوردمی‌‌

Başsız, ayaksız seferler eder, dişsiz, dudaksız şekerler yedim.

ذکر و فکری فارغ از رنج دماغ ** کردمی با ساکنان چرخ لاغ‌‌

Felek sakinleriyle zahmetsiz, mihnetsiz zikre, dimağsız fikre dalar, onlarla lâtifeler ederdim.

چشم بسته عالمی می‌‌دیدمی ** ورد و ریحان بی‌‌کفی می‌‌چیدمی‌‌ 2095

Gözleri kapalı olarak bir âlem görür; elsiz, avuçsuz güller, reyhanlar devşirirdim...

مرغ آبی غرق دریای عسل ** عین ایوبی شراب و مغتسل‌‌

Çalgıcı, bir su kuşuydu; bu âlem de bir bal denizi. Bu bal Eyyub Peygamber’in içtiği ve yıkandığı pınardı.

که بدو ایوب از پا تا به فرق ** پاک شد از رنجها چون نور شرق‌‌

Eyyub, o pınarda yıkanarak tepeden tırnağa kadar doğu nuru gibi bütün hastalıklardan arındı, pirüpak oldu.

مثنوی در حجم گر بودی چو چرخ ** درنگنجیدی در او زین نیم برخ‌‌

Mesnevi hacım bakımından felekler kadar bile olsa yine bu âlemin, hatta küçük bir cüz’ünü ihata edemezdi.

کان زمین و آسمان بس فراخ ** کرد از تنگی دلم را شاخ شاخ‌‌

Hâlbuki çok geniş olan o yerler gök, darlıktan gönlümü paramparça etti.

وین جهانی کاندر این خوابم نمود ** از گشایش پر و بالم را گشود 2100

Bu bir âlemdir ki bana rüyada göründü; açıklığıyla kolumu, kanadımı açtı.

این جهان و راهش ار پیدا بدی ** کم کسی یک لحظه‌‌ای آن جا بدی‌‌

Bu âlemle bu âlemin yolu meydanda olsaydı dünyada pek az kimse, ancak bir lâhzacık kalırdı.

امر می‌‌آمد که نی طامع مشو ** چون ز پایت خار بیرون شد برو

İhtiyar çalgıcıya “Burada kalmaya tamah etme, mademki ayağından diken çıkmıştır, haydi git” diye emir gelmekte.

مول مولی می‌‌زد آن جا جان او ** در فضای رحمت و احسان او

Canı ise orada, Tanrı’nın rahmet ve ihsanı meydanında “Durakla, bekle” demekteydi.

در خواب گفتن هاتف مر عمر را رضی الله عنه که چندین زر از بیت المال به آن مرد ده که در گورستان خفته است

Hâtif’in rüyada Ömer’e “ Beytülmalden şu kadar mal al, mezarlıkta yatan o adama ver “ demesi

آن زمان حق بر عمر خوابی گماشت ** تا که خویش از خواب نتوانست داشت‌‌

O sırada Hak Ömer’e bir uyku verdi ki kendini uykudan alamadı.

در عجب افتاد کاین معهود نیست ** این ز غیب افتاد بی‌‌مقصود نیست‌‌ 2105

“Bu mûtat bir şey değildi. Bu uyku, gayb âleminden geldi. Sebepsiz olamaz” diye taaccüpte kaldı.

سر نهاد و خواب بردش خواب دید ** کامدش از حق ندا جانش شنید

Başını koydu, uyudu. Rüyasında hak tarafından bir ses geldi, bu sesi ruhu duydu.

آن ندایی کاصل هر بانگ و نواست ** خود ندا آن است و این باقی صداست‌‌

O ses öyle bir sesti ki her sesin nağmenin aslıdır. Asıl ses odur, o sesten başka sesler, aksi sedadır.

ترک و کرد و پارسی گو و عرب ** فهم کرده آن ندا بی‌‌گوش و لب‌‌

Türk, Kürt, Zenci, Acem, Arap bütün milletler kulağa, dudağa muhtaç olmadan bu sesi anlamışlardır.

خود چه جای ترک و تاجیک است و زنگ ** فهم کرده ست آن ندا را چوب و سنگ‌‌

Hattâ Türk, Acem ve Zenci şöyle dursun... o sesi dağlar taşlar bile işitmiştir.

هر دمی از وی همی‌‌آید أ لست ** جوهر و اعراض می‌‌گردند هست‌‌ 2110

Her dem Tanrı’dan “ Elestü” sesi gelir, cevherlerle arazlar da o sesten var olmaktadırlar.

گر نمی‌‌آید بلی‌‌ ز یشان ولی ** آمدنشان از عدم باشد بلی‌‌

Gerçi bunlardan zâhiren “Belâ” sesi gelmezse de onların yokluktan gelmeleri, var olmaları “Belâ” demeleridir.

ز آن چه گفتم من ز فهم سنگ و چوب ** در بیانش قصه‌‌ای هش دار خوب‌‌

Ağacın, taşın anlayışını söyledim ya. Hemen şimdicik bunu anlatan şu hikâyeyi dinle!

نالیدن ستون حنانه چون برای پیغامبر علیه السلام منبر ساختند که جماعت انبوه شد گفتند ما روی مبارک تو را به هنگام وعظ نمی‌‌بینیم و شنیدن رسول و صحابه آن ناله را و سؤال و جواب مصطفی صلی الله علیه و اله و سلم با ستون صریح‌‌

Cemaat çoğaldı, vâzettiğin zaman mübarek yüzünü göremiyoruz diye Peygamber Sallâllahu Aleyhi vesellem için mimber yaptıkları vakit (evvelce dayanıp vâzettiği) Hannâne direğinin inlemesi ve Peygamber’le sahabenin o iniltiyi işitmeleri, Mustafa Sallâllahu Aleyhi vesselem’in o direkle açıkça sual ve cevabı

استن حنانه از هجر رسول ** ناله می‌‌زد همچو ارباب عقول‌‌

Hannâne direği, Peygamberin ayrılığı yüzünden akıl sahipleri gibi ağlayıp inliyordu.

گفت پیغمبر چه خواهی ای ستون ** گفت جانم از فراقت گشت خون‌‌

Peygamber, “Ey direk, ne istiyorsun?” dedi. O da “Canım, ayrılığından kan kesildi.

مسندت من بودم از من تاختی ** بر سر منبر تو مسند ساختی‌‌ 2115

Bana dayanıyordun, şimdi beni bıraktın. Mimberin üstüne çıktın” dedi.

گفت خواهی که ترا نخلی کنند ** شرقی و غربی ز تو میوه چنند

Söyle ne istersin? Dilersen seni yemişlerle dolu bir hurma fidanı yapayım ki doğudakiler de, batıdakiler de senin hurmanı yesinler.

یا در آن عالم حقت سروی کند ** تا تر و تازه بمانی تا ابد

Yahut Tanrı, seni o âlemde bir servi yapsın da ebediyen terü taze kal” dedi.