پیر خر نی جمله گشته پیر خر ** از ریای چشم و گوش همدگر
Birbirlerine görünmek ve duyulmak kaygısı ile hür ihtiyar olmadılar, kart eşek oldular.
از بهشت آورد یزدان بردگان ** تا نمایدشان سقر پروردگان
Tanrı cehennemlikleri göstermek üzere dünyaya cennetten kullar getirdi...”
در معنی آن که مرج البحرين يلتقیان بينهما برزخ لا يبغیان
Tanrı iki deniz yarattı,birbirlerine kavuştukları halde aralarında bir perde vardır,birbirlerine karışmazlar“ âyetlerinin mânası
اهل نار و خلد را بین هم دکان ** در میانشان برزخ لا یبغیان2570
Cehennemlikler, cennetlikler bir dükkânda otururlar. Aralarında bir perde vardır, birbirlerine karışmazlar.
اهل نار و اهل نور آمیخته ** در میانشان کوه قاف انگیخته
Nâr ehliyle nur ehli, görünüşte karışıktır ama aralarında Kaf dağı çekilmiştir.
همچو در کان خاک و زر کرد اختلاط ** در میانشان صد بیابان و رباط
Bunlar, madende toprakla altının birbirine karışmasına benzerler. Toprakla altın karışıktır ama aralarında yüzlerce ova, yüzlerce konak var!
همچنان که عقد در در و شبه ** مختلط چون میهمان یک شبه
Bu, bir dizide hakikî inci ile yalancı incinin bir gecelik konuk gibi misafir olmasına benzer.
بحر را نیمیش شیرین چون شکر ** طعم شیرین رنگ روشن چون قمر
Denizin yarısı şeker gibi tatlı, lezzetli, rengi ay gibi parlak;
نیم دیگر تلخ همچون زهر مار ** طمع تلخ و رنگ مظلم قیروار2575
Diğer yarısı, yılan zehiri gibi acı,lezzetsiz, rengi de katran gibi kara.
هر دو بر هم می‌‌زنند از تحت و اوج ** بر مثال آب دریا موج موج
Cennetlikle cehennemlik olanlar da deniz gibi alttan üstten, dalgalanıp dururlar.
صورت بر هم زدن از جسم تنگ ** اختلاط جانها در صلح و جنگ
Dar ve küçük bir cisimden dalgaların birbiri ardınca zuhuru da canların barışta, savaşta birbirlerine karışmalarına benzer.
موجهای صلح بر هم می‌‌زند ** کینه‌‌ها از سینه‌‌ها بر می‌‌کند
Barış dalgaları kopar, gönüllerden kinleri giderir.
موجهای جنگ بر شکل دگر ** مهرها را می‌‌کند زیر و زبر
Bunun aksine savaş dalgaları kopar, sevgileri altüst eder.
مهر تلخان را به شیرین می‌‌کشد ** ز آن که اصل مهرها باشد رشد2580
Sevgi, acıları tatlıya çeker, tatlılaştırır. Çünkü sevgilerin aslı, doğru yola götürmedir.
قهر شیرین را به تلخی می‌‌برد ** تلخ با شیرین کجا اندر خورد
Kahır ise, tatlıyı acılığa çekmektedir. Acı, tatlı ile bir arada bulunur, bağdaşır mı?
تلخ و شیرین زین نظر ناید پدید ** از دریچه‌‌ی عاقبت دانند دید
Acı tatlı; bu gözle görünmez. Basiret ehli, onları, akıbet penceresinden görmeyi bilir.
چشم آخر بین تواند دید راست ** چشم آخر بین غرور است و خطاست
Akıbeti gören göz, doğruyu görebilir. Âhiri gören göz ise gururdan, körlükten ibarettir.
ای بسا شیرین که چون شکر بود ** لیک زهر اندر شکر مضمر بود
Nice tatlılar vardır ki şeker gibidir, fakat o şeker içinde zehir gizlidir.
آن که زیرک‌‌تر به بو بشناسدش ** و آن دگر چون بر لب و دندان زدش2585
Aklı en üstün, anlayışı en keskin olan, kokudan anlar. Öbürüyse ancak dudağına, dişine değince fark eder.
پس لبش ردش کند پیش از گلو ** گر چه نعره می‌‌زند شیطان کلوا
Şeytan “Yiyin” diye bağırır ama o adamın dudağı zehri, boğazına varmadan reddeder.
و آن دگر را در گلو پیدا کند ** و آن دگر را در بدن رسوا کند
Başka biri boğazına varınca anlar, bir başkası yer, bedenini berbat edince anlar.
و آن دگر را در حدث سوزش دهد ** ذوق آن زخم جگر دوزش دهد
Zehir; diğer birisinde abdest bozarken yanış yapar; zaman zaman ciğerini delen bir acı peyda eder.
و آن دگر را بعد ایام و شهور ** و آن دگر را بعد مرگ از قعر گور
Bir başkasında zehrin eseri; günler, aylar geçtikten sonra görünür. Diğer birisinde ise ölümden ve Sûr üfürüldükten sonra meydana çıkar.
ور دهندش مهلت اندر قعر گور ** لا بد آن پیدا شود یوم النشور2590
Eğer o kişiye mezarda mühlet verirlerse mutlaka mahşer günü azap ederler.
هر نبات و شکری را در جهان ** مهلتی پیداست از دور زمان
Her otun, her şekerin zamanede bir oluş müddeti vardır.
سالها باید که اندر آفتاب ** لعل یابد رنگ و رخشانی و تاب
Lâlin, güneşin tesiriyle renk, parlaklık ve letafet elde etmesi için yılların geçmesi gerektir.
باز تره در دو ماه اندر رسد ** باز تا سالی گل احمر رسد
Alelâde otlar, iki ay içinde yetişir. Fakat kırmızı gül, ancak bir yılda yetişir gül verir.
بهر این فرمود حق عز و جل ** سوره الانعام در ذکر اجل
Yüce ve Ulu Tanrı, bunun için eceli, yani her şeyin müddetini En’am sûresinde anlatmıştır.
این شنیدی مو به مویت گوش باد ** آب حیوان است خوردی نوش باد2595
Bunu duydun ya; her kılın kulak kesilsin... Bu duyduğun âbıhayattır, afiyet olsun!
آب حیوان خوان مخوان این را سخن ** روح نو بین در تن حرف کهن
Bu söze söz deme, âbıhayat de. Bu sözü, eski harfler teninde yepyeni bir ruh olarak gör.
نکته‌‌ی دیگر تو بشنو ای رفیق ** همچو جان او سخت پیدا و دقیق
Arkadaş; başka bir nükte daha duy. Bu nükte can gibi hem apaçık, meydandadır, hem gayet ince ve gizli.
در مقامی هست هم این زهر مار ** از تصاریف خدایی خوش گوار
Bir yer olur ki bu yılan zehri, Tanrı’nın tasarruflarıyla gayet tatlı ve lezzetli bir hale gelir.
در مقامی زهر و در جایی دوا ** در مقامی کفر و در جایی روا
Bir yerde zehirdir, bir yerde ilâç... Bir yerde küfürdü, bir yerde tam lâyık ve yerinde.
گر چه آن جا او گزند جان بود ** چون بدین جا در رسد درمان بود2600
Orada cana zarar verir ama burada derman kesilir.
آب در غوره ترش باشد و لیک ** چون به انگوری رسد شیرین و نیک
Su, koruk içinde ekşidir; fakat üzüme gelince tatlılaşır, güzelleşir.
باز در خم او شود تلخ و حرام ** در مقام سرکگی نعم الادام
Sonra küpün içine girince acır, haram olur...Sirke olunca ne güzel katıktır!
در معنی آن که آن چه ولی کند مرید را نشاید گستاخی کردن و همان فعل کردن که حلوا طبیب را زیان ندارد اما بیمار را زیان دارد و سرما و برف انگور را زیان ندارد اما غوره را زیان دارد که در راهست که ليغفر لک الله ما تقدم من ذنبک و ما تأخر
Müridin, küstahlık ederek kâmil vlî ne yaparsa yapması lâyık değildir. Çünkü helva, hekime ziyan vermez ama hastaya ziyan verir. Soğuk ve kar, olmuş üzüme dokunmaz, fakat koruğa dokunur. Çünkü koruk, daha kemâle gelmemiştir; yoldadır; “ Liyağfire lekellâhu mâ tekaddeme min zenbike ve ma teahhar “ haline gelmemiştir
گر ولی زهری خورد نوشی شود ** ور خورد طالب سیه هوشی شود
Velî, zehir yese bal olur, fakat talip yese aklı kararır zarara uğrar.
رب هب لی از سلیمان آمده ست ** که مده غیر مرا این ملک و دست
Süleyman ”Rabbi hebli” demiş, yani “”Benden başkasına bu saltanatı verme.”
تو مکن با غیر من این لطف و جود ** این حسد را ماند اما آن نبود2605
Yahut benden başkasına bu lûtufta, bu ihsanda bulunma” diye niyaz etmiştir. Bu hasede benzer ama değildir.
نکته‌‌ی لا ينبغی می‌‌خوان به جان ** سر من بعدی ز بخل او مدان
Lâ yenbağı nüktesini candan oku. Benden sonra bu saltanatı kimseye verme sırrını onun nekesliğinden bilme.
بلکه اندر ملک دید او صد خطر ** مو به مو ملک جهان بد بیم سر
Hattâ o, saltanatta yüzlerce zarar ve tehlike gördü. Cihan saltanatı, kıldan kıla, baştanbaşa can kaygısından, baş korkusundan ibarettir.
بیم سر با بیم سر با بیم دین ** امتحانی نیست ما را مثل این
Baş korkusuyla can ve din korkusu... Bize bunun gibi bir imtihan daha olamaz.
پس سلیمان همتی باید که او ** بگذرد زین صد هزاران رنگ و بو
Süleyman himmetli birisi gerektir ki bu yüz binlerce renkten, kokudan vazgeçsin.
با چنان قوت که او را بود هم ** موج آن ملکش فرومی‌‌بست دم2610
Kuvvet ve kudretiyle beraber o saltanatın dalgası Süleyman’ın bile nefesini tıkıyordu.
چون بر او بنشست زین اندوه گرد ** بر همه شاهان عالم رحم کرد
Bu keder yüzünden üstüne toz, toprak konunca bütün cihan padişahlarına acıdı da.
شد شفیع و گفت این ملک و لوا ** با کمالی ده که دادی مر مرا
Şefaat edip ”Bana verdiğin bu saltanatı, kemal sahibi olanlara da ver.
هر که را بدهی و بکنی آن کرم ** او سلیمان است و آن کس هم منم
Bu saltanatı, kerem edip kime verir, kime bağışlarsan Süleyman odur, o da benim.
او نباشد بعدی او باشد معی ** خود معی چه بود منم بی‌‌مدعی
O benden sonra kimseye verme hükmüne dahil değildir; benimledir. Hattâ benimle ne demek? O kişi, davasız, nizasız benim” dedi.
شرح این فرض است گفتن لیک من ** باز می‌‌گردم به قصه‌‌ی مرد و زن2615
Bunu anlatmak farzdır. Ama biz, yine karıkoca hikâyesine dönüyoruz.
مخلص ماجرای عرب و جفت او
Arapla eşine ait hikâyenin sonu
ماجرای مرد و زن را مخلصی ** باز می‌‌جوید درون مخلصی
Bir Muhlis’in (Çelebi Hüsameddin’in) gönlü, o karı ve koca hikâyesinin neticesini istemekte.
ماجرای مرد و زن افتاد نقل ** آن مثال نفس خود می‌‌دان و عقل
Karıkoca hikâyesi, bir masaldan ibaret. Fakat onu nefsinle aklının misali bil.