مهر تلخان را به شیرین می‌‌کشد ** ز آن که اصل مهرها باشد رشد2580
Sevgi, acıları tatlıya çeker, tatlılaştırır. Çünkü sevgilerin aslı, doğru yola götürmedir.
قهر شیرین را به تلخی می‌‌برد ** تلخ با شیرین کجا اندر خورد
Kahır ise, tatlıyı acılığa çekmektedir. Acı, tatlı ile bir arada bulunur, bağdaşır mı?
تلخ و شیرین زین نظر ناید پدید ** از دریچه‌‌ی عاقبت دانند دید
Acı tatlı; bu gözle görünmez. Basiret ehli, onları, akıbet penceresinden görmeyi bilir.
چشم آخر بین تواند دید راست ** چشم آخر بین غرور است و خطاست
Akıbeti gören göz, doğruyu görebilir. Âhiri gören göz ise gururdan, körlükten ibarettir.
ای بسا شیرین که چون شکر بود ** لیک زهر اندر شکر مضمر بود
Nice tatlılar vardır ki şeker gibidir, fakat o şeker içinde zehir gizlidir.
آن که زیرک‌‌تر به بو بشناسدش ** و آن دگر چون بر لب و دندان زدش2585
Aklı en üstün, anlayışı en keskin olan, kokudan anlar. Öbürüyse ancak dudağına, dişine değince fark eder.
پس لبش ردش کند پیش از گلو ** گر چه نعره می‌‌زند شیطان کلوا
Şeytan “Yiyin” diye bağırır ama o adamın dudağı zehri, boğazına varmadan reddeder.
و آن دگر را در گلو پیدا کند ** و آن دگر را در بدن رسوا کند
Başka biri boğazına varınca anlar, bir başkası yer, bedenini berbat edince anlar.
و آن دگر را در حدث سوزش دهد ** ذوق آن زخم جگر دوزش دهد
Zehir; diğer birisinde abdest bozarken yanış yapar; zaman zaman ciğerini delen bir acı peyda eder.
و آن دگر را بعد ایام و شهور ** و آن دگر را بعد مرگ از قعر گور
Bir başkasında zehrin eseri; günler, aylar geçtikten sonra görünür. Diğer birisinde ise ölümden ve Sûr üfürüldükten sonra meydana çıkar.
ور دهندش مهلت اندر قعر گور ** لا بد آن پیدا شود یوم النشور2590
Eğer o kişiye mezarda mühlet verirlerse mutlaka mahşer günü azap ederler.
هر نبات و شکری را در جهان ** مهلتی پیداست از دور زمان
Her otun, her şekerin zamanede bir oluş müddeti vardır.
سالها باید که اندر آفتاب ** لعل یابد رنگ و رخشانی و تاب
Lâlin, güneşin tesiriyle renk, parlaklık ve letafet elde etmesi için yılların geçmesi gerektir.
باز تره در دو ماه اندر رسد ** باز تا سالی گل احمر رسد
Alelâde otlar, iki ay içinde yetişir. Fakat kırmızı gül, ancak bir yılda yetişir gül verir.
بهر این فرمود حق عز و جل ** سوره الانعام در ذکر اجل
Yüce ve Ulu Tanrı, bunun için eceli, yani her şeyin müddetini En’am sûresinde anlatmıştır.
این شنیدی مو به مویت گوش باد ** آب حیوان است خوردی نوش باد2595
Bunu duydun ya; her kılın kulak kesilsin... Bu duyduğun âbıhayattır, afiyet olsun!
آب حیوان خوان مخوان این را سخن ** روح نو بین در تن حرف کهن
Bu söze söz deme, âbıhayat de. Bu sözü, eski harfler teninde yepyeni bir ruh olarak gör.
نکته‌‌ی دیگر تو بشنو ای رفیق ** همچو جان او سخت پیدا و دقیق
Arkadaş; başka bir nükte daha duy. Bu nükte can gibi hem apaçık, meydandadır, hem gayet ince ve gizli.
در مقامی هست هم این زهر مار ** از تصاریف خدایی خوش گوار
Bir yer olur ki bu yılan zehri, Tanrı’nın tasarruflarıyla gayet tatlı ve lezzetli bir hale gelir.
در مقامی زهر و در جایی دوا ** در مقامی کفر و در جایی روا
Bir yerde zehirdir, bir yerde ilâç... Bir yerde küfürdü, bir yerde tam lâyık ve yerinde.
گر چه آن جا او گزند جان بود ** چون بدین جا در رسد درمان بود2600
Orada cana zarar verir ama burada derman kesilir.
آب در غوره ترش باشد و لیک ** چون به انگوری رسد شیرین و نیک
Su, koruk içinde ekşidir; fakat üzüme gelince tatlılaşır, güzelleşir.
باز در خم او شود تلخ و حرام ** در مقام سرکگی نعم الادام
Sonra küpün içine girince acır, haram olur...Sirke olunca ne güzel katıktır!
در معنی آن که آن چه ولی کند مرید را نشاید گستاخی کردن و همان فعل کردن که حلوا طبیب را زیان ندارد اما بیمار را زیان دارد و سرما و برف انگور را زیان ندارد اما غوره را زیان دارد که در راهست که ليغفر لک الله ما تقدم من ذنبک و ما تأخر
Müridin, küstahlık ederek kâmil vlî ne yaparsa yapması lâyık değildir. Çünkü helva, hekime ziyan vermez ama hastaya ziyan verir. Soğuk ve kar, olmuş üzüme dokunmaz, fakat koruğa dokunur. Çünkü koruk, daha kemâle gelmemiştir; yoldadır; “ Liyağfire lekellâhu mâ tekaddeme min zenbike ve ma teahhar “ haline gelmemiştir
گر ولی زهری خورد نوشی شود ** ور خورد طالب سیه هوشی شود
Velî, zehir yese bal olur, fakat talip yese aklı kararır zarara uğrar.
رب هب لی از سلیمان آمده ست ** که مده غیر مرا این ملک و دست
Süleyman ”Rabbi hebli” demiş, yani “”Benden başkasına bu saltanatı verme.”
تو مکن با غیر من این لطف و جود ** این حسد را ماند اما آن نبود2605
Yahut benden başkasına bu lûtufta, bu ihsanda bulunma” diye niyaz etmiştir. Bu hasede benzer ama değildir.
نکته‌‌ی لا ينبغی می‌‌خوان به جان ** سر من بعدی ز بخل او مدان
Lâ yenbağı nüktesini candan oku. Benden sonra bu saltanatı kimseye verme sırrını onun nekesliğinden bilme.
بلکه اندر ملک دید او صد خطر ** مو به مو ملک جهان بد بیم سر
Hattâ o, saltanatta yüzlerce zarar ve tehlike gördü. Cihan saltanatı, kıldan kıla, baştanbaşa can kaygısından, baş korkusundan ibarettir.
بیم سر با بیم سر با بیم دین ** امتحانی نیست ما را مثل این
Baş korkusuyla can ve din korkusu... Bize bunun gibi bir imtihan daha olamaz.
پس سلیمان همتی باید که او ** بگذرد زین صد هزاران رنگ و بو
Süleyman himmetli birisi gerektir ki bu yüz binlerce renkten, kokudan vazgeçsin.
با چنان قوت که او را بود هم ** موج آن ملکش فرومی‌‌بست دم2610
Kuvvet ve kudretiyle beraber o saltanatın dalgası Süleyman’ın bile nefesini tıkıyordu.
چون بر او بنشست زین اندوه گرد ** بر همه شاهان عالم رحم کرد
Bu keder yüzünden üstüne toz, toprak konunca bütün cihan padişahlarına acıdı da.
شد شفیع و گفت این ملک و لوا ** با کمالی ده که دادی مر مرا
Şefaat edip ”Bana verdiğin bu saltanatı, kemal sahibi olanlara da ver.
هر که را بدهی و بکنی آن کرم ** او سلیمان است و آن کس هم منم
Bu saltanatı, kerem edip kime verir, kime bağışlarsan Süleyman odur, o da benim.
او نباشد بعدی او باشد معی ** خود معی چه بود منم بی‌‌مدعی
O benden sonra kimseye verme hükmüne dahil değildir; benimledir. Hattâ benimle ne demek? O kişi, davasız, nizasız benim” dedi.
شرح این فرض است گفتن لیک من ** باز می‌‌گردم به قصه‌‌ی مرد و زن2615
Bunu anlatmak farzdır. Ama biz, yine karıkoca hikâyesine dönüyoruz.
مخلص ماجرای عرب و جفت او
Arapla eşine ait hikâyenin sonu
ماجرای مرد و زن را مخلصی ** باز می‌‌جوید درون مخلصی
Bir Muhlis’in (Çelebi Hüsameddin’in) gönlü, o karı ve koca hikâyesinin neticesini istemekte.
ماجرای مرد و زن افتاد نقل ** آن مثال نفس خود می‌‌دان و عقل
Karıkoca hikâyesi, bir masaldan ibaret. Fakat onu nefsinle aklının misali bil.
این زن و مردی که نفس است و خرد ** نیک بایسته ست بهر نیک و بد
Bu kadınla erkek nefisle akıldır. İyi kişiye de mutlaka lâzımdır, kötü kişiye de.
وین دو بایسته در این خاکی سرا ** روز و شب در جنگ و اندر ماجرا
Bu ikisi, toprak yurtta esir ve mahpusturlar. Gece gündüz savaşta macera içinde.
زن همی‌‌خواهد هویج خانگاه ** یعنی آب رو و نان و خوان و جاه2620
Kadın durmadan evin ihtiyaçlarını ister, evin şerefini, yani eve lâzım olan ekmeği, yüceliği, hürmeti diler durur.
نفس همچون زن پی چاره‌‌گری ** گاه خاکی گاه جوید سروری
Nefis, kadın gibi her işe bir çare bulmak üzere gâh toprağa döşenir, tevazu gösterir; gâh ululuk diler, yücelir.
عقل خود زین فکرها آگاه نیست ** در دماغش جز غم الله نیست
Aklınsa, bu düşüncelerden zaten haberi yoktur. Fikrinde Tanrı gamından başka bir şey yoktur.
گر چه سر قصه این دانه ست و دام ** صورت قصه شنو اکنون تمام
Hikâyenin içyüzü, bu tane ve tuzaktır, nefisle akıl arasındaki maceradır, fakat sen dış yüzünün tamamını dinle.
گر بیان معنوی کافی شدی ** خلق عالم عاطل و باطل بدی
Eğer yalnız mânaya ait anlatış kifayet etseydi âlem halkı, tamamı ile işten güçten kalır, âlemin nizamı bozulur giderdi.
گر محبت فکرت و معنیستی ** صورت روزه و نمازت نیستی2625
Sevgi, düşünce ve mânadan ibaret olsaydı senin oruç ve namazının zâhiri suretleri de kalmaz, yok olurdu.
هدیه‌‌های دوستان با همدیگر ** نیست اندر دوستی الا صور
Dostların birbirine armağan sunmaları, dostluğa nazaran ancak görünüşe ait şeylerdir.
تا گواهی داده باشد هدیه‌ها ** بر محبتهای مضمر در خفا
Fakat bu suretle o armağanlar, gönüllerde gizli bulunan sevgilere şahadet eder.
ز آن که احسانهای ظاهر شاهدند ** بر محبتهای سر ای ارجمند
Çünkü, ey ulu kişi, zâhiri iyilikler gizli sevgilere şahittir.
شاهدت گه راست باشد گه دروغ ** مست گاهی از می و گاهی ز دوغ
Şahidin de bazen doğrucu, bazen yalancı olur. Sarhoş, bazen şaraptan olur, bazen de ayrandan!