از قیاسش خنده آمد خلق را ** کو چو خود پنداشت صاحب دلق را

Onun bu kıyasından halk gülmeye başladı. Çünkü dudu, hırka sahibini kendisi gibi sanmıştı.

کار پاکان را قیاس از خود مگیر ** گر چه ماند در نبشتن شیر و شیر

Temiz kişilerin işini kendinden kıyas tutma, gerçi yazıda (aslan manasına gelen) şîr, (süt manasına gelen) şîre benzer.

جمله عالم زین سبب گمراه شد ** کم کسی ز ابدال حق آگاه شد

Bütün âlem bu sebepten yol azıttılar. Tanrı Abdallarından az kişi agâh oldu.

همسری با انبیا برداشتند ** اولیا را همچو خود پنداشتند 265

Peygamberlerle beraberlik iddia ettiler (biz de onlar gibiyiz dediler); Velîleri de kendileri gibi sandılar.

گفته اینک ما بشر ایشان بشر ** ما و ایشان بسته‌‌ی خوابیم و خور

Dediler ki: “İşte biz de insanız, onlar da insan. Bizde uyumaya ve yemeğe bağlıyız, onlar da.

این ندانستند ایشان از عمی ** هست فرقی در میان بی‌‌منتها

“Onlar körlüklerinden aralarında uçsuz bucaksız bir fark olduğunu bilmediler.

هر دو گون زنبور خوردند از محل ** لیک شد ز ان نیش و زین دیگر عسل‌‌

Her iki çeşit arı, bir yerden yedi. Fakat bundan zehir hâsıl oldu, ondan bal.

هر دو گون آهو گیا خوردند و آب ** زین یکی سرگین شد و ز ان مشک ناب‌‌

Her iki çeşit geyik otladı, su içti. Birinden fışkı zuhur etti, öbüründen halis misk.

هر دو نی خوردند از یک آب خور ** این یکی خالی و آن پر از شکر 270

Her iki kamış da bir sulaktan su içti. Biri bomboş öbürü şekerle dopdolu.

صد هزاران این چنین اشباه بین ** فرقشان هفتاد ساله راه بین‌‌

Böyle yüzbinlerce birbirine benzer şeyler var, aralarında bulunan yetmiş yıllık farkı sen gör!

این خورد گردد پلیدی زو جدا ** آن خورد گردد همه نور خدا

Bu, yer; ondan pislik çıkar... o, yer; kâmilen Tanrı nuru olur.

این خورد زاید همه بخل و حسد ** و آن خورد زاید همه نور احد

Bu, yer; ondan tamamı ile hasislik ve haset zuhur eder... o, yer; ondan tamamı ile Tek Tanrı’nın nuru husule gelir.

این زمین پاک و ان شوره ست و بد ** این فرشته‌‌ی پاک و ان دیو است و دد

Bu temiz yerdir, o çorak ve pis yer. Bu temiz melektir o şeytan ve canavar!

هر دو صورت گر بهم ماند رواست ** آب تلخ و آب شیرین را صفاست‌‌ 275

Her iki suretin birbirine benzemesi caizdir, acı su da, tatlı su da berraktır.

جز که صاحب ذوق کی شناسد بیاب ** او شناسد آب خوش از شوره آب‌‌

Zevk sahibinden başka kim anlayabilir? Onu bul! Tatlı su ile acı suyun farkını işte o anlar.

سحر را با معجزه کرده قیاس ** هر دو را بر مکر پندارد اساس‌‌

(Zevk sahibi olmayan) sihri, mucizeyle mukayese ederek her ikisinin de esası hiledir sanır.

ساحران موسی از استیزه را ** بر گرفته چون عصای او عصا

Mûsâ ile savaşan sihirbazlar, inatlarından ellerine onun asâsı gibi asâ aldılar.

زین عصا تا آن عصا فرقی است ژرف ** زین عمل تا آن عمل راهی شگرف‌‌

Bu asâ ile o asâ arasında çok fark var, bu işle o işin arasında pek büyük bir yol var.

لعنة الله این عمل را در قفا ** رحمه الله آن عمل را در وفا 280

Bu işin ardında Tanrı lâneti var, o işe karşılık da vade vefa olarak Tanrı rahmeti var.

کافران اندر مری بوزینه طبع ** آفتی آمد درون سینه طبع‌‌

Kâfirler inatlaşmada maymun tabiatlıdırlar. Tabiat, içte, gönülde bir afettir.

هر چه مردم می‌‌کند بوزینه هم ** آن کند کز مرد بیند دم‌‌به‌‌دم‌‌

İnsan ne yaparsa maymunda yapar; maymun her zaman insandan gördüğünü yapıp durur.

او گمان برده که من کژدم چو او ** فرق را کی داند آن استیزه رو

O, “Bende onun gibi yaptım” sanır. O inatçı mahlûk aradaki farkı nereden bilecek?

این کند از امر و او بهر ستیز ** بر سر استیزه رویان خاک ریز

Bu emirden dolayı yapar, o, inat ve savaş için. İnatçı kişilerin başlarına toprak saç!

آن منافق با موافق در نماز ** از پی استیزه آید نی نیاز 285

O münafık; muvafıkla beraber, inat ve taklide uyup namaza durur; niyaz ve tazarru için değil.

در نماز و روزه و حج و زکات ** با منافق مومنان در برد و مات‌‌

Müminler; namazda, oruçta, hacda, zekâtta münafıkla kazanıp kaybetmektedirler.

مومنان را برد باشد عاقبت ** بر منافق مات اندر آخرت‌‌

Müminler için nihayet kazanç vardır, münafığa da ahirette mat olma.

گر چه هر دو بر سر یک بازی‌‌اند ** هر دو با هم مروزی و رازی‌‌اند

İkisi de bir oyun başındaysa da birbirlerine nispetle aralarında ne kadar fark var; biri Merv’li öbürü Rey’li!

هر یکی سوی مقام خود رود ** هر یکی بر وفق نام خود رود

Her biri, kendi makamına gider, her biri kendi adına uygun olarak yürür.

مومنش خوانند جانش خوش شود ** ور منافق تیز و پر آتش شود 290

Onu mümin diye çağırırlar, ruhu hoşlanır. Münafık derlerse sertleşir, ateş kesilir.

نام او محبوب از ذات وی است ** نام این مبغوض از آفات وی است‌‌

Onun adı, zatı yüzünden sevgilidir. Bunun adının sevilmemesi, afetleri yüzünden, nifakla sıfatlanmış olan zatından dolayıdır.

میم و واو و میم و نون تشریف نیست ** لفظ مومن جز پی تعریف نیست‌‌

Mim, vav, mim ve nun harflerinde bir yücelik yoktur. Mümin sözü ancak tarif içindir.

گر منافق خوانی‌‌اش این نام دون ** همچو کژدم می‌‌خلد در اندرون‌‌

Ona münafık dersen... o aşağılık ad, içini akrep gibi dağlar.

گرنه این نام اشتقاق دوزخ است ** پس چرا در وی مذاق دوزخ است‌‌

Bu ad, cehennemden ayrılmış ve kopmuş değilse niçin cehennem tadı var?

زشتی آن نام بد از حرف نیست ** تلخی آن آب بحر از ظرف نیست‌‌ 295

O kötü adın çirkinliği harften değildir. O deniz suyunun acılığı “kab” dan değildir.

حرف ظرف آمد در او معنی چو آب ** بحر معنی عنده أم الکتاب‌‌

Harf kaptır, ondaki mana su gibidir. Mana denizi de “Ümm-ül-Kitap” yanında bulunan, kendisinde olan zattır.

بحر تلخ و بحر شیرین در جهان ** در میانشان برزخ لا یبغیان‌‌

Dünyada acı ve tatlı deniz var. Aralarında bir perde var ki birbirine taşmaz karışmazlar.

وانگه این هر دو ز یک اصلی روان ** بر گذر زین هر دو رو تا اصل آن‌‌

Fakat şu var ki bu iki denizin her ikisi de bir asıldan akar. Bu ikisinden de geç, tâ onun aslına kadar yürü!

زر قلب و زر نیکو در عیار ** بی‌‌محک هرگز ندانی ز اعتبار

Kalp altınla halis altın ayarda belli olur. Kalpla halisi, mehenge vurmadıkça tahminî olarak bilemezsin.

هر که را در جان خدا بنهد محک ** هر یقین را باز داند او ز شک‌‌ 300

Tanrı kimin ruhuna mehenk korsa ancak o kişi, yakini şüpheden ayırt edebilir.

در دهان زنده خاشاکی جهد ** آن گه آرامد که بیرونش نهد

Diri bir kişinin ağzına bir sıçrayıp girse o adam, onu dışarı çıkarıp attığı zaman rahatlaşır.

در هزاران لقمه یک خاشاک خرد ** چون در آمد حس زنده پی ببرد

Binlerce lokma arasında ağzına ufacık bir çöp girdi mi, diri kişinin hissi onu duyar, sezer.

حس دنیا نردبان این جهان ** حس دینی نردبان آسمان‌‌

Dünya hissi, bu cihanın merdivenidir, din hisside göklerin merdiveni.

صحت این حس بجویید از طبیب ** صحت آن حس بخواهید از حبیب‌‌

Bu hissin sağlığını hekimden isteyiniz, o hissin sağlığını Habib’den (Hz. Muhammed’den) .

صحت این حس ز معموری تن ** صحت آن حس ز تخریب بدن‌‌ 305

Bu hissin sağlığı, vücut sağlamlığındandır, o hissin sağlığı vücudu harap etmektedir.

راه جان مر جسم را ویران کند ** بعد از آن ویرانی آبادان کند

Can yolu, mutlaka cismi viran eder, onu yıktıktan sonra da yapar.

کرد ویران خانه بهر گنج زر ** وز همان گنجش کند معمورتر

Altın definesi için evi harap etmiştir; fakat o altın definesini elde ettikten sonra o evi daha mamur bir hale getirmiştir.

آب را ببرید و جو را پاک کرد ** بعد از آن در جو روان کرد آب خورد

Suyu kesmiş, suyun aktığı yolu temizlemiş, ondan sonra arka içilecek su akıtmıştır.

پوست را بشکافت و پیکان را کشید ** پوست تازه بعد از آتش بردمید

Deriyi yarmış, termeni çıkarmış... Ondan sonra orada yepyeni bir deri bitmiştir.

قلعه ویران کرد و از کافر ستد ** بعد از آن بر ساختش صد برج و سد 310

Kaleyi yıkıp kâfirden almış, ondan sonra oraya yüzlerce burç ve hendek yapmıştır.

کار بی‌‌چون را که کیفیت نهد ** این که گفتم هم ضرورت می‌‌دهد

Hikmetinden sual edilmeyen Tanrı’nın işini kim anlayabilir, o işin hakikatine kim erişebilir? Bu söylediğim sözler, ancak anlatmak için söylenmiş zaruri sözlerdir.