ای که اندر چشمه‌ی شورست جان ** تو چه دانی شط و جیحون و فرات

ای که اندر چشمه‌ی شورست جان ** تو چه دانی شط و جیحون و فرات 2725

Yurdun acı su kaynağı; Şatt’ı, Ceyhun’u nereden bileceksin?

ای تو نارسته از این فانی رباط ** تو چه دانی محو و سکر و انبساط

Ey şu fâni konaktan kurtulmayan! Sen yokluğu, sarhoşluğu ve neşeyi ne bilirsin ki!

ور بدانی نقلت از اب وز جد است ** پیش تو این نامها چون ابجد است‌‌

Bilsen bile babandan, atandan nakil ve rivayet yoluyla bilirsin. Senin yanında bu adlar ebced gibidir.

ابجد و هوز چه فاش است و پدید ** بر همه طفلان و معنی بس بعید

Ebced, hevvez. Bunlar, bütün çocuklara apaçık ve meydandadır, fakat mânası yok.

پس سبو برداشت آن مرد عرب ** در سفر شد می‌‌کشیدش روز و شب‌‌

Hulâsa, Arap testiyi alıp yola düştü. Gece, gündüz onu taşımaktaydı.

بر سبو لرزان بد از آفات دهر ** هم کشیدش از بیابان تا به شهر 2730

Testiye bir ziyan gelecek diye korkusundan titreyerek çölden ta... şehre kadar götürdü.

زن مصلا باز کرده از نیاز ** رب سلم ورد کرده در نماز

Kadın da evde seccadesini yaymış, namaz kılıp dua etmekte;

که نگه دار آب ما را از خسان ** یا رب آن گوهر بدان دریا رسان‌‌

“Suyumuzu, bayağı kişilerden koru...Ya Rabbi, bu inciyi o denize ulaştır.

گر چه شویم آگه است و پر فن است ** لیک گوهر را هزاران دشمن است‌‌

Her ne kadar kocam uyanıktır, hünerlidir ama incinin binlerce düşmanı olur.

خود چه باشد گوهر آب کوثر است ** قطره‌‌ای زین است کاصل گوهر است‌‌

Cevher dediğin de nedir ki... Bu su Kevser suyudur. İncinin aslı, bunun bir katrasıdır” diyordu.

از دعاهای زن و زاری او ** وز غم مرد و گرانباری او 2735

Kadının ağlayıp yalvarması; erkeğin derdi ve ağır yükü bereketiyle,

سالم از دزدان و از آسیب سنگ ** برد تا دار الخلافه بی‌‌درنگ‌‌

Arap, testiyi hırsızlara kaptırmadan, taşla kırdırmadan durup dinlenmeksizin ta Hilâfet Şehrine kadar götürdü.

دید درگاهی پر از انعامها ** اهل حاجت گستریده دامها

Orada bir tapu gördü ki nimetlerle dolu. Haceti olanlar oraya tuzaklarını yaymışlar?

دم به دم هر سوی صاحب حاجتی ** یافته ز آن در عطا و خلعتی‌‌

Zaman, zaman her tarafta bir haceti olan o tapudan ihsana nail olmuş, hil’atler elde etmiş.

بهر گبر و مومن و زیبا و زشت ** همچو خورشید و مطر نی چون بهشت‌‌

O kapı; kâfire, Müslüman’a, güzele, çirkine güneş gibi… Hattâ cennet gibi.

دید قومی در نظر آراسته ** قوم دیگر منتظر برخاسته‌‌ 2740

Bir bölük halk gördü, huzurda bezenmiş duruyor. Bir bölük halk gördü ayakta, hizmet bekliyor.

خاص و عامه از سلیمان تا به مور ** زنده گشته چون جهان از نفخ صور

Süleyman’dan karıncaya kadar herkes, neşe içinde... Hepsi Sûr üfürülmüş te dirilmiş canlar gibi.

اهل صورت در جواهر بافته ** اهل معنی بحر معنی یافته‌‌

Görünüşe aldananlar, cevherlere gark olmuşlar... İç yüzüne ehemmiyet verenler, mâna denizini bulmuşlar.

آن که بی‌‌همت چه با همت شده ** و آن که با همت چه با نعمت شده‌‌

Himmetsizler, himmete erişmiş... Himmet sahipleri nimete erişmiş!

در بیان آن که چنان که گدا عاشق کرم است و عاشق کریم، کرم کریم هم عاشق گداست اگر گدا را صبر بیش بود کریم بر در او آید و اگر کریم را صبر بیش بود گدا بر در او آید اما صبر گدا کمال گداست و صبر کریم نقصان اوست‌‌

Yoksul, nasıl ihsana ve ihsan sahibine âşıksa ihsan sahibi de yoksula âşıktır. Yoksulun sabrı çoksa ihsan sahibi onun kapısına gelir. İhsan sahibinin sabrı fazlaysa yoksul, onun kapısına varır. Fakat yoksulun sabrı, kemalidir, ihsan sahibinin sabrı ise noksanı

بانگ می‌‌آمد که ای طالب بیا ** جود محتاج گدایان چون گدا

Kapıdan ses gelmekteydi: Ey istekli, gel! Cömertlik, yoksul gibi, yoksullara muhtaçtır.

جود می‌‌جوید گدایان و ضعاف ** همچو خوبان کاینه جویند صاف‌‌ 2745

Cilalı ve tozsuz ayna arayan güzeller gibi cömertlik de yoksul ve zayıf kişileri arar.

روی خوبان ز آینه زیبا شود ** روی احسان از گدا پیدا شود

Güzellerin yüzü ayna ile güzelleşir. Onlar aynaya bakıp bezenirler. İhsan ve keremin yüzü de yoksula bakmakla görünür.

پس از این فرمود حق در و الضحی ** بانگ کم زن ای محمد بر گدا

Bundan dolayı Hak “Vedduhâ” sûresinde “ Ey Muhammed, yoksula bağırma” buyurdu.

چون گدا آیینه‌‌ی جود است هان ** دم بود بر روی آیینه زیان‌‌

Mademki yoksul, cömertliğin aynasıdır, iyi bil ki ağızdan çıkan nefes aynayı buğulandırır.

آن یکی جودش گدا آرد پدید ** و آن دگر بخشد گدایان را مزید

Tanrı’nın bir çeşit cömertliği, yoksulları meydana çıkarır, bir başka cömertliği de onlara bol bol ihsanda bulunur.

پس گدایان آیت جود حق‌‌اند ** و آن که با حقند جود مطلق‌‌اند 2750

Şu halde yoksullar, Tanrı cömertliği aynalarıdır. Hak ile Hak olan ve varlıktan tamamı ile geçen hakikî yoksullarsa mutlak nur olmuşlardır.

و آن که جز این دوست او خود مرده‌‌ای است ** او بر این در نیست نقش پرده‌‌ای است‌‌

Bu iki çeşit yoksuldan başkaları (yani varlığı olmayanlarla varlıktan geçenlerden başkaları) esasen ölüdür. Bu çeşit adam bu kapıda değildir, perdedeki, nakıştan, suretten ibarettir.

فرق میان آن که درویش است به خدا و تشنه‌‌ی خدا و میان آن که درویش است از خدا و تشنه‌‌ی غیر است‌‌

Tanrı’ya muhtaç ve susamış kişiyle Tanrı’ya ait bir şeye sahip olmayan ve ondan başkasını dileyen kişi arasındaki fark

نقش درویش است او نی اهل نان ** نقش سگ را تو مینداز استخوان‌‌

O kişi, yoksulun resmidir, canı yoktur, ekmek yemez. Köpek resmine kemik atma.

فقر لقمه دارد او نی فقر حق ** پیش نقش مرده‌‌ای کم نه طبق‌‌

O, Tanrı fakiri değil, lokma fakiridir. Ölü resmin önüne yemek tabağını koyma.

ماهی خاکی بود درویش نان ** شکل ماهی لیک از دریا رمان‌‌

Ekmek yoksulu, karada balıktır. Şekli balık şeklidir ama denizden ürküp kaçar.

مرغ خانه ست او نه سیمرغ هوا ** لوت نوشد او ننوشد از خدا 2755

O evde beslenen kuştur, havada uçan Sîmurg değil. Nefis şeyler yiyip içer, gıdası Hak’tan değildir.

عاشق حق است او بهر نوال ** نیست جانش عاشق حسن و جمال‌‌

Yemek, içmek için Tanrı âşığıdır; canı güzelliğe âşık değildir.

گر توهم می‌‌کند او عشق ذات ** ذات نبود وهم اسما و صفات‌‌

Tanrının zatına âşık olduğunu vehmetse bile sevdiği zat değildir; vehmi, esma ve sıfâtın verdiği vehimdir.

وهم مخلوق است و مولود آمده ست ** حق نزاییده ست او لم یولد است‌‌

Vehim; vasıflardan, hadlerden doğar. Hak ise doğmamıştır, doğurmaz.

عاشق تصویر و وهم خویشتن ** کی بود از عاشقان ذو المنن‌‌

Kendi tasvir ettiği şeye, kendi vehmine aşık olan kişi, nereden nimet ve ihsan sahibi Tanrı âşıklarından olacak?

عاشق آن وهم اگر صادق بود ** آن مجاز او حقیقت کش شود 2760

O vehme âşık olan, doğrucuysa mecazi sevgisi, kendisini nihayet hakikate çeker, götürür.

شرح می‌‌خواهد بیان این سخن ** لیک می‌‌ترسم ز افهام کهن‌‌

Bu sözü iyice anlatmak, açmak lâzım; fakat eski düşüncelilerden, onların köhne anlayışlarından korkuyorum.

فهم‌‌های کهنه‌‌ی کوته نظر ** صد خیال بد در آرد در فکر

Kısa görüşlü köhne anlayışlar, fikre yüz türlü kötü hayaller getirirler.

بر سماع راست هر کس چیر نیست ** لقمه‌‌ی هر مرغکی انجیر نیست‌‌

Herkesin doğru işitmeye kudreti yoktur. Her kuşcağız, bir inciri bütün olarak yutamaz.

خاصه مرغی مرده‌‌ای پوسیده‌‌ای ** پر خیالی اعمیی بی‌‌دیده‌‌ای‌‌

Hele ölmüş, çürümüş, hayallere dalmış kör bir kuş olursa...

نقش ماهی را چه دریا و چه خاک ** رنگ هندو را چه صابون و چه زاک‌‌ 2765

Balık resmine ister deniz olmuş, ister toprak. Kara yüzlüye ha sabun, ha kara boya!

نقش اگر غمگین نگاری بر ورق ** او ندارد از غم و شادی سبق‌‌

Kâğıda gamlı bir adam resmi yaparsan o resmin ne gamla alışverişi vardır, ne neşeyle.

صورتش غمگین و او فارغ از آن ** صورتش خندان و او ز آن بی‌‌نشان‌‌

Resim, görünüşte gamlıdır ama, kendisi gamla alâkasızdır. Görünüşte gülen bir resmin de neşeyle münasebeti yoktur.

وین غم و شادی که اندر دل خفی است ** پیش آن شادی و غم جز نقش نیست‌‌

Gönülde bir haletten başka bir şey olmayan bu dünya gamı bu dünya neşesi; hakiki neşeye hakiki gama nispetle resimden ibarettir.

صورت خندان نقش از بهر تست ** تا از آن صورت شود معنی درست‌‌

Resmin mütebessim bir surette olması senin içindir ki, o resim sayesinde mânanın doğrulur.

نقشهایی کاندر این حمامهاست ** از برون جامه کن چون جامهاست‌‌ 2770

Bu hamamlardaki resimler camekânın dışından bakılırsa elbiseler gibidir; cansız, hareketsiz durup durmaktadırlar.

تا برونی جامه‌‌ها بینی و بس ** جامه بیرون کن در آ ای هم نفس‌‌

Sen, ancak dışardan elbiseleri görürsün. Elbiseni çıkar, soyun da bir içeriye gir arkadaş!

ز آن که با جامه درون سو راه نیست ** تن ز جان جامه ز تن آگاه نیست‌‌

Çünkü elbiseyle içeriye yol yoktur. Ten elbiseden, elbise de tenden haberdar değildir.

پیش آمدن نقیبان و دربانان خلیفه از بهر اکرام اعرابی و پذیرفتن هدیه‌‌ی او را

Halife adamlarının bedeviyi ağırlamak üzere karşılamaları ve armağanını kabul etmeleri

آن عرابی از بیابان بعید ** بر در دار الخلافه چون رسید

O bedevi Arap uzak çöllerden Hilâfet Şehrinin kapısına vardı.

پس نقیبان پیش او باز آمدند ** بس گلاب لطف بر جیبش زدند

Kapıcılar, bedeviyi karşılayıp üstüne lûtuf gülsuyunu serptiler.