گفت هیچ از نحو خواندی گفت لا ** گفت نیم عمر تو شد در فنا

“Sen hiç nahiv okudun mu?” demişti. Gemici “hayır” deyince demişti ki : “Yarı ömrün hiçe gitti.”

دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب ** لیک آن دم کرد خامش از جواب‌‌

Gemici bu söze kızdı, gönlü kırıldı. Fakat susup derhal cevap vermedi.

باد کشتی را به گردابی فگند ** گفت کشتیبان به آن نحوی بلند

Derken rüzgâr gemiyi bir girdaba düşürdü. Gemici, o nahiv âlimine bağırdı:

هیچ دانی آشنا کردن بگو ** گفت نی ای خوش جواب خوب رو

“ Yüzmeyi bilir misin, söyle!” Nahivci “Bilmem bende yüzgeçlik arama”

گفت کل عمرت ای نحوی فناست ** ز آن که کشتی غرق این گردابهاست‌‌ 2840

Deyince “Nahiv âlimi, bütün ömrün hiçe gitti. Çünkü gemi bu girdapta batacak.

محو می‌‌باید نه نحو اینجا بدان ** گر تو محوی بی‌‌خطر در آب ران‌‌

İyi bil burada mahiv bilgisi lâzım, nahiv bilgisi değil. Eğer mahiv bilgisini biliyorsan tehlikesizce denize dal!

آب دریا مرده را بر سر نهد ** ور بود زنده ز دریا کی رهد

Deniz suyu, ölüyü başında taşır. Fakat denize düşen adam diri olursa nerede kurtulacak?

چون بمردی تو ز اوصاف بشر ** بحر اسرارت نهد بر فرق سر

Sen de eğer beşeriyet vasıflarından öldünse hakikat sırları denizi, seni başının üstüne kor.

ای که خلقان را تو خر می‌‌خوانده‌‌ای ** این زمان چون خر بر این یخ مانده‌‌ای‌‌

Ey âlim, sen halka eşek diyorsun ama şimdi sen, eşek gibi buz üstünde kalakaldın.

گر تو علامه‌‌ی زمانی در جهان ** نک فنای این جهان بین وین زمان‌‌ 2845

İstersen dünyada zamanın allâmesi ol, hele şimdicik dünyanın yokluğunu da gör, zamanın yokluğunu da!” dedi.

مرد نحوی را از آن در دوختیم ** تا شما را نحو محو آموختیم‌‌

Nahivciyi, size yok olma nahvini öğretmek için hikâye arasında hikâye ettik.

فقه فقه و نحو نحو و صرف صرف ** در کم آمد یابی ای یار شگرف‌‌

Fıkhı bilmeyi de yok olmada bulursun, nahvi tahsil etmeyi de, sarftaki değişiklikleri de, ey yüce sevgilim!

آن سبوی آب دانشهای ماست ** و آن خلیفه دجله‌‌ی علم خداست‌‌

O su testisi bizim bilgilerimizdi; halife de Tanrı bilgisinin Diclesi.

ما سبوها پر به دجله می‌‌بریم ** گر نه خر دانیم خود را ما خریم‌‌

Biz dolu testileri Dicle’ye götürüyoruz. Böyle olduğu halde eşek olduğumuzu bilmezsek hakikaten eşeğiz!

باری اعرابی بدان معذور بود ** کو ز دجله بی‌‌خبر بود و ز رود 2850

O Arap, bari o hususta ma’zurdu. Çünkü Dicle’yi bilmiyordu, çok uzaktaydı.

گر ز دجله با خبر بودی چو ما ** او نبردی آن سبو را جا به جا

Bizim gibi Dicle’den haberi olsaydı o testiyi alıp konaktan konağa kona göçe götürmezdi.

بلکه از دجله چو واقف آمدی ** آن سبو را بر سر سنگی زدی‌‌

Hattâ Dicle’yi bilseydi o testiyi kırar, bu işten tamamı ile vazgeçerdi.

قبول کردن خلیفه هدیه را و عطا فرمودن با کمال بی‌‌نیازی از آن هدیه و از آن سبو

Halifenin suya hiçbir ihtiyacı yokken o armağanı kabul edip testiyi altınla doldurması, Arabın sevinmesi

چون خلیفه دید و احوالش شنید ** آن سبو را پر ز زر کرد و مزید

Halife, bunu görüp bedevinin ahvalini duyunca o testiyi altınla doldurdu, daha fazla da ihsanda bulunup.

آن عرب را کرد از فاقه خلاص ** داد بخششها و خلعتهای خاص‌‌

Hediyeler, hususi hil’atler verdi, bedeviyi yoksulluktan kurtardı.

کاین سبو پر زر به دست او دهید ** چون که واگردد سوی دجله‌‌ش برید 2855

“Bu altın dolu testiyi ona ver. Dönerken de onu Dicle yoluyla götür.

از ره خشک آمده ست و از سفر ** از ره آبش بود نزدیکتر

Çöl yolundan buraya gelmiş. Halbuki Dicle yolu, yurduna daha yakındır” dedi.

چون به کشتی درنشست و دجله دید ** سجده می‌‌کرد از حیا و می‌‌خمید

Bedevi, gemiye binip Dicle’yi görünce utancından iki büklüm olmaya, yere kapanmaya başladı.

کای عجب لطف این شه وهاب را ** وین عجبتر کو ستد آن آب را

“Bu ihsan sahibi cömert padişahın lûtfuna şaştım. Daha ziyade şaşılacak şey de şu ki, o suyu aldı.

چون پذیرفت از من آن دریای جود ** آن چنان نقد دغل را زود زود

O cömertlik denizi öyle hor ve kalp armağanı nasıl oldu da kabul etti?” diyordu.

کل عالم را سبو دان ای پسر ** کاو بود از علم و خوبی تا به سر 2860

Ey oğul! Bütün dünyayı, ağzına kadar ilimle, güzellikle dolu bir testi bil.

قطره‌‌ای از دجله‌‌ی خوبی اوست ** کان نمی‌‌گنجد ز پری زیر پوست‌‌

Fakat bu ilim ve güzellik, fevkâlade dolu olduğundan derisine sığamayan kişinin (zuhuru, zatının muktazası olan ve zuhur etmemesine imkân bulunmayan Tanrı’nın ) Dicle’sinden bir katradır.

گنج مخفی بد ز پری چاک کرد ** خاک را تابان تر از افلاک کرد

O, gizli bir defineydi. Pek dolu olduğundan yarıldı, kendisini izhar etti.Toprağı, göklerden daha parlak bir hale getirdi.

گنج مخفی بد ز پری جوش کرد ** خاک را سلطان اطلس پوش کرد

Gizli bir hazineyken coştu; toprağı atlas giyen bir sultan haline soktu.

ور بدیدی شاخی از دجله‌‌ی خدا ** آن سبو را او فنا کردی فنا

O Bedevi, Tanrı’nın Dicle’sinden bir katrayı görseydi hakikatte bir deniz olan o katranın önünde testisini atardı.

آن که دیدندش همیشه بی‌‌خودند ** بی‌‌خودانه بر سبو سنگی زدند 2865

Onu görenler, daima kendilerinden geçmiş bir haldedirler. Bu yokluk halinde testilerini taşlayıp kırmışlardır.

ای ز غیرت بر سبو سنگی زده ** و این سبو ز اشکست کاملتر شده‌‌

Ey himmet edip testiyi kıran! O testi, kırılmakla daha iyi yapılmış olur.

خم شکسته آب از او ناریخته ** صد درستی زین شکست انگیخته‌‌

Küp kırılır ama içindeki su dökülmez. Bu kırılmada yüzlerce sağlamlık vardır.

جزو جزو خم به رقص است و به حال ** عقل جزوی را نموده این محال‌‌

Küpün bütün parçaları oynamakta, hallenmektedir. Fakat Akl-ı Cüz’î, bunu imkânsız görür.

نی سبو پیدا در این حالت نه آب ** خوش ببین و الله اعلم بالصواب‌‌

Bu halette ortada ne testi görünür, ne su. Bunu iyice gör, doğrusunu Tanrı daha iyi bilir.

چون در معنی زنی بازت کنند ** پر فکرت زن که شهبازت کنند 2870

Mâna kapısını döversen açarlar. Fikir kanadını terket ki seni iri bir doğan haline getirsinler.

پر فکرت شد گل آلود و گران ** ز آن که گل خواری ترا گل شد چو نان‌‌

Fikir kanadı, çamurlara bulanmıştır, ağırdır. Sen toprak yemeğe alışmışsın; onun için toprak, sana can gibi geliyor.

نان گل است و گوشت کمتر خور از این ** تا نمانی همچو گل اندر زمین‌‌

Ekmek et... Bunlar topraktır, bunları daha az ye de toprak gibi yeryüzünde kalma.

چون گرسنه می‌‌شوی سگ می‌‌شوی ** تند و بد پیوند و بد رگ می‌‌شوی‌‌

Acıkınca kızgın geçimsiz, aslı kötü bir köpek oluyorsun.

چون شدی تو سیر مرداری شدی ** بی‌‌خبر بی‌‌پا چو دیواری شدی‌‌

Karnın doyunca murdarlaşıyor, ayak üstünde duran ve hiçbir şeyden haberi olmayan bir duvar kesiliyorsun.

پس دمی مردار و دیگر دم سگی ** چون کنی در راه شیران خوش تگی‌‌ 2875

Şu halde sen bir zaman pis, murdar bir hale geliyor, bir zaman köpekleşiyorsun. Aslanların yolunda nasıl yürüyebilecek, nasıl koşup seğirteceksin?

آلت اشکار خود جز سگ مدان ** کمترک انداز سگ را استخوان‌‌

Sana avlanmakta yarayan ancak köpektir. Bunu böyle bil de köpeğe daha az miktarda kemik at!

ز آن که سگ چون سیر شد سرکش شود ** کی سوی صید و شکار خوش دود

Çünkü köpeğin karnı doyarsa daha ziyade serkeşleşir. Bu serkeşlikle ava istediğin gibi gider mi?

آن عرب را بی‌‌نوایی می‌‌کشید ** تا بدان درگاه و آن دولت رسید

O Bedeviyi, oraya yoksulluk çekiyordu. Nihayet o kapıyı, o devleti gördü.

در حکایت گفته‌‌ایم احسان شاه ** در حق آن بی‌‌نوای بی‌‌پناه‌‌

O penahı olmayan yoksula padişahın ihsanını hikâye etmiştik.

هر چه گوید مرد عاشق بوی عشق ** از دهانش می‌‌جهد در کوی عشق‌‌ 2880

Âşık, aşk diyarında ne söylerse söylesin, ağzından aşk kokusu duyulur.

گر بگوید فقه فقر آید همه ** بوی فقر آید از آن خوش دمدمه‌‌

Fıkıhtan bahsetse ağzından hep yokluğa ait sözler çıkar; o sözlerden yokluk kokusu gelir.

ور بگوید کفر دارد بوی دین ** ور به شک گوید شکش گردد یقین‌‌

Küfre ait bahis açsa o bahsinde din kokusu vardır. Şüpheye dair söz söylese sözleri, yakîni anlatmış olur.

کف کژ کز بحر صدقی خاسته است ** اصل صاف آن فرع را آراسته است‌‌

Eğri söylese doğru görünür. O ne güzel eğridir ki doğruyu süsler.

آن کفش را صافی و محقوق دان ** همچو دشنام لب معشوق دان‌‌

Doğruluk denizinden zuhur eden o eğri köpük, feridir. Sâf asıl, o fer’i de sâflıkla bezemiştir.

گشته آن دشنام نامطلوب او ** خوش ز بهر عارض محبوب او 2885

O köpüğü sâf ve makbul bil. Sevgilinin dudağından çıkan azarlayış say.