چون نباشد عشق را پروای او ** او چو مرغی ماند بی‌‌پر، وای او

Kimin aşka meyli yoksa o kanatsız bir kuş gibidir, vah ona!

من چگونه هوش دارم پیش و پس ** چون نباشد نور یارم پیش و پس‌‌

Sevgilimin nuru önde, artta olmadıkça ben nasıl önü, sonu idrak edebilirim?

عشق خواهد کاین سخن بیرون بود ** آینه غماز نبود چون بود

Aşk, bu sözün dışarı çıkıp yazılmasını ister; ayna gammaz olmaz da ne olur?

آینه‌‌ت دانی چرا غماز نیست ** ز انکه زنگار از رخش ممتاز نیست‌‌

Aynan, bilir misin, neden gammaz değil? Yüzünden tozu, pası silinmemiş de ondan!

عاشق شدن پادشاه بر کنیزک رنجور و تدبیر کردن در صحت او

Padişahın bir halayığa âşık olup satın alması, halayığın hastalanması, onu iyi etmek için tedbiri

بشنوید ای دوستان این داستان ** خود حقیقت نقد حال ماست آن‌‌ 35

Ey dostlar! Bu hikâyeyi dinleyiniz. Hakikatte o bizim bu günkü halimizdir.

بود شاهی در زمانی پیش از این ** ملک دنیا بودش و هم ملک دین‌‌

Bundan evvelki bir zamanda bir padişah vardı. O hem dünya, hem din saltanatına malikti.

اتفاقا شاه روزی شد سوار ** با خواص خویش از بهر شکار

Padişah, bir gün hususi adamları ile av için hayvana binmiş, giderken.

یک کنیزک دید شه بر شاه راه ** شد غلام آن کنیزک جان شاه‌‌

Ana caddede bir halayık gördü, o halayığın kölesi oldu.

مرغ جانش در قفس چون می‌‌طپید ** داد مال و آن کنیزک را خرید

Can kuşu kafeste çırpınmaya başladı. Mal verdi, o halayığı satın aldı.

چون خرید او را و برخوردار شد ** آن کنیزک از قضا بیمار شد 40

Onu alıp arzusuna nail oldu. Fakat kazara o halayık hastalandı.

آن یکی خر داشت، پالانش نبود ** یافت پالان گرگ خر را در ربود

Birisinin eşeği varmış, fakat palanı yokmuş. Palanı ele geçirmiş, bu sefer eşeği kurt kapmış.

کوزه بودش آب می‌‌نامد به دست ** آب را چون یافت خود کوزه شکست‌‌

Birisinin ibriği varmış, fakat suyu elde edememiş. Suyu bulunca da ibrik kırılmış!

شه طبیبان جمع کرد از چپ و راست ** گفت جان هر دو در دست شماست‌‌

Padişah sağdan, soldan hekimler topladı. Dedi ki: “İkimizin hayatı da sizin elinizdedir.

جان من سهل است جان جانم اوست ** دردمند و خسته‌‌ام درمانم اوست‌‌

Benim hayatım bir şey değil, asıl canımın canı odur. Ben dertliyim, hastayım dermanım o.

هر که درمان کرد مر جان مرا ** برد گنج و در و مرجان مرا 45

Kim benim canıma derman ederse benim hazinemi, incimi ve mercanımı (atiye ve ihsanımı) o aldı (demektir).”

جمله گفتندش که جان‌‌بازی کنیم ** فهم گرد آریم و انبازی کنیم‌‌

Hepsi birden dediler ki: “Canımızı feda edelim. Beraberce düşünüp beraberce tedavi edelim.

هر یکی از ما مسیح عالمی است ** هر الم را در کف ما مرهمی است‌‌

Bizim her birimiz bir âlem Mesih’idir, elimizde her hastalığa bir ilâç vardır.”

گر خدا خواهد نگفتند از بطر ** پس خدا بنمودشان عجز بشر

Kibirlerinden Allah isterse (inşaallah) demediler. Allah da onlara insanların acizliğini gösterdi.

ترک استثنا مرادم قسوتی است ** نی همین گفتن که عارض حالتی است‌‌

”İnşaallah” sözünü terk ettiklerini söylemeden maksadım, insanların yürek katılığını ve mağrurluğunu söylemektir. Yoksa ârızî bir halet olan inşaallah’ı söylemeyi unuttuklarını anlatmak değildir.

ای بسا ناورده استثنا به گفت ** جان او با جان استثناست جفت‌‌ 50

Hey gidi nice inşaallah’ı diliyle söylemeyen vardır ki canı “inşaallah” la eş olmuştur.

هر چه کردند از علاج و از دوا ** گشت رنج افزون و حاجت ناروا

İlâç ve tedavi nev’inden her ne yapıldıysa hastalık arttı, maksat da hâsıl olmadı.

آن کنیزک از مرض چون موی شد ** چشم شه از اشک خون چون جوی شد

O halayıkcağız, hastalıktan kıl gibi olunca padişahın kanlı gözyaşı ırmağa döndü.

از قضا سرکنگبین صفرا فزود ** روغن بادام خشکی می‌‌نمود

Kazara sirkengübin safrayı arttırdı. Badem yağı da kuruluk tesirini göstermeye başladı.

از هلیله قبض شد اطلاق رفت ** آب آتش را مدد شد همچو نفت‌‌

Karahelileyle kabız oldu, ferahlığı gitti; su, neft gibi ateşe yardım etti.

ظاهر شدن عجز حکیمان از معالجه‌‌ی کنیزک و روی آوردن پادشاه به درگاه خدا و در خواب دیدن او ولی را

Halayığın tedavisinde hekimlerin âciz kalmalarını padişahın anlaması, Tanrı tapusuna yüz tutması ve bir uluyu rüyada görmesi

شه چو عجز آن حکیمان را بدید ** پا برهنه جانب مسجد دوید 55

Padişah, hekimlerin âciz kaldıklarını görünce yalınayak mescide koştu.

رفت در مسجد سوی محراب شد ** سجده گاه از اشک شه پر آب شد

Mescide gidip mihrap tarafına yöneldi. Secde yeri gözyaşından sırsıklam oldu.

چون به خویش آمد ز غرقاب فنا ** خوش زبان بگشاد در مدح و ثنا

Yokluk istiğrakından kendisine gelince ağzını açtı, hoş bir tarzda medhü senaya başladı:

کای کمینه بخششت ملک جهان ** من چه گویم چون تو می‌‌دانی نهان‌‌

“En az bahşişi dünya mülkü olan Tanrım! Ben ne söyleyeyim? Zaten sen gizlileri bilirsin.

ای همیشه حاجت ما را پناه ** بار دیگر ما غلط کردیم راه‌‌

Ey daima dileğimize penah olan Tanrı! Biz bu sefer de yolu yanıldık.

لیک گفتی گر چه می‌‌دانم سرت ** زود هم پیدا کنش بر ظاهرت‌‌ 60

Ama sen “Ben gerçi senin gizlediğin şeyleri bilirim. Fakat sen, yine onları meydana dök” dedin.

چون بر آورد از میان جان خروش ** اندر آمد بحر بخشایش به جوش‌‌

Padişah, ta can evinden coşunca bağışlama denizi de coşmaya başladı.

در میان گریه خوابش در ربود ** دید در خواب او که پیری رو نمود

Ağlama esnasında uykuya daldı. Rüyasında bir pir göründü.

گفت ای شه مژده حاجاتت رواست ** گر غریبی آیدت فردا ز ماست‌‌

Dedi ki: “Ey padişah, müjde; dileklerin kabul oldu. Yarın bir yabancı gelirse o, bizdendir.

چون که آید او حکیمی حاذق است ** صادقش دان که امین و صادق است‌‌

O gelen hazık hekimdir. Onu doğru bil, çünkü o emin ve gerçek erenlerdendir.

در علاجش سحر مطلق را ببین ** در مزاجش قدرت حق را ببین‌‌ 65

İlâcında kati sihri gör, mizacında da Hak kudretini müşahede et.”

چون رسید آن وعده‌‌گاه و روز شد ** آفتاب از شرق، اختر سوز شد

Vade zamanı gelip gündüz olunca... güneş doğudan görünüp yıldızları yakınca:

بود اندر منظره شه منتظر ** تا ببیند آن چه بنمودند سر

Rüyada kendine gösterdikleri zatı görmek için pencerede bekliyordu.

دید شخصی فاضلی پر مایه‌‌ای ** آفتابی در میان سایه‌‌ای‌‌

Bir de gördü ki, faziletli, fevkalâde hünerli, bilgili bir kimse, gölge ortasında bir güneş;

می‌‌رسید از دور مانند هلال ** نیست بود و هست بر شکل خیال‌‌

Uzaktan hilâl gibi erişmekte, yok olduğu halde hayal şeklinde var gibi görünmekte.

نیست وش باشد خیال اندر روان ** تو جهانی بر خیالی بین روان‌‌ 70

Ruhumuzda da hayal, yok gibidir. Sen bütün bir cihanı hayal üzere yürür gör!

بر خیالی صلح‌‌شان و جنگشان ** وز خیالی فخرشان و ننگشان‌‌

Onların başları da, savaşları da hayale müstenittir. Öğünmeleri de, utanmaları da bir hayalden ötürüdür.

آن خیالاتی که دام اولیاست ** عکس مه رویان بستان خداست‌‌

Evliyanın tuzağı olan o hayaller, Tanrı bahçelerindeki ay çehrelilerin akisleridir.

آن خیالی که شه اندر خواب دید ** در رخ مهمان همی‌‌آمد پدید

Padişahın rüyada gördüğü hayal de o misafir pîrin çehresinde görünüp duruyordu.

شه به جای حاجبان واپیش رفت ** پیش آن مهمان غیب خویش رفت

Padişah bizzat mabeyincilerin yerine koştu, o gaipten gelen konuğun huzuruna vardı.

هر دو بحری آشنا آموخته ** هر دو جان بی‌‌دوختن بر دوخته‌‌ 75

Her ikisi de âşinalık (yüzgeçlik) öğrenmiş bir tek denizdi, her ikisi de dikilmeksizin birbirine dikilmiş, bağlanmışlardı.

گفت معشوقم تو بوده ستی نه آن ** لیک کار از کار خیزد در جهان‌‌

Padişah: “Benim asıl sevgilim sensin, o değil. Fakat dünyada iş işten çıkar.

ای مرا تو مصطفی من چون عمر ** از برای خدمتت بندم کمر

Ey aziz, sen bana Mustafa’sın. Ben de sana Ömer gibiyim. Senin hizmetin uğrunda belime gayret kemerini bağladım” dedi.

از خداوند ولی التوفیق در خواستن توفیق رعایت ادب در همه حالها و بیان کردن وخامت ضررهای بی‌‌ادبی‌‌

Muvaffakıyetler verici Ulu Tanrı’dan muvaffakıyet ve bütün ahvalde edebe riayet dileyiş, edepsizlik ve terbiyesizliğin pek fena zararları

از خدا جوییم توفیق ادب ** بی‌‌ادب محروم گشت از لطف رب‌‌

Tanrı’dan edebe muvaffak olmayı dileyelim. Edebi olmayan kimse Tanrı’nın lütfundan mahrumdur.

بی‌‌ادب تنها نه خود را داشت بد ** بلکه آتش در همه آفاق زد

Edebi olmayan yalnız kendine kötülük etmiş olmaz. Belki bütün dünyayı ateşe vermiş olur.

مایده از آسمان در می‌‌رسید ** بی‌‌شری و بیع و بی‌‌گفت و شنید 80

Alışverişsiz, dedikodusuz Tanrı sofrası gökten iniyordu.