همچو هاروت و چو ماروت شهیر ** از بطر خوردند زهر آلود تیر

(Aklın aklından kaçan, peygamber ve velîlere uymayan kişi) meşhur Hârût’la Mârût’a benzer. Onlar da gururları yüzünden zehirli ok yediler.

اعتمادی بودشان بر قدس خویش ** چیست بر شیر اعتماد گاومیش‌‌

Mukaddes yaradılışlarına, melek olduklarına itimat ettiler. Fakat bu itimat, su sığırının aslana itimadı gibidir. Manda, aslana ne kadar itimat edebilir?

گر چه او با شاخ صد چاره کند ** شاخ شاخش شیر نر پاره کند

Onun yüz tane boynuzu olsa ve bu boynuzlarla korunmaya çalışsa yine aslan, onun boynuzunu değil; boynuzunun boynuzunu bile parça parça eder.

گر شود پر شاخ همچون خار پشت ** شیر خواهد گاو را ناچار کشت‌‌

Kirpi gibi baştan aşağı diken olsa, aslan, yine onu çaresiz öldürür.

گر چه صرصر بس درختان می‌‌کند ** با گیاه تر وی احسان می‌‌کند 3325

Kasırga, birçok ağaçları kökünden sökerse de alçacık bir ota ihsanda bulunur.

بر ضعیفی گیاه آن باد تند ** رحم کرد ای دل تو از قوت ملند

O sert rüzgâr, otun zayıflığına acır. Gönül, artık sen de kuvvetten dem vurma.

تیشه را ز انبوهی شاخ درخت ** کی هراس آید ببرد لخت لخت‌‌

Balta; ağaçların, dalların çokluğundan, sıklığından hiç korkar mı? Hepsini paramparça eder, kesip biçer.

لیک بر برگی نکوبد خویش را ** جز که بر نیشی نکوبد نیش را

Fakat bir ota saldırmaz. Neşter yaradan başka yere vurulmaz.

شعله را ز انبوهی هیزم چه غم ** کی رمد قصاب از خیل غنم‌‌

Aleve, odunun çokluğundan ne gam? Kasap koyun sürüsünden kaçar mı?

پیش معنی چیست صورت بس زبون ** چرخ را معنیش می‌‌دارد نگون‌‌ 3330

Mânaya nispetle suret nedir? Çok zayıf, çok âciz. Kötüyü baş aşağı tutan ondaki mânadır.

تو قیاس از چرخ دولابی بگیر ** گردشش از کیست از عقل مشیر

Dolap gibi dönüp duran gökten kıyas tut. Onun dönmesi nedendir? Onda müdebbir olan akıldan.

گردش این قالب همچون سپر ** هست از روح مستر ای پسر

Oğul, siper gibi olan bu kalıbın dönüşü, hareketi de gizli ruhtandır.

گردش این باد از معنی اوست ** همچو چرخی کان اسیر آب جوست‌‌

Bu rüzgârın hareketi onun mânasından ( o suretle zâhir olan mânadan, Tanrı kudretinden) dir değirmen çarkına benzer; çark, ırmak suyunun esiridir.

جر و مد و دخل و خرج این نفس ** از که باشد جز ز جان پر هوس‌‌

Bu nefesin alınıp verilmesi, girip çıkması da hevesli candan başka kimdendir?

گاه جیمش می‌‌کند گه حا و دال ** گاه صلحش می‌‌کند گاهی جدال‌‌ 3335

Can, o nefesi, nefesle çıkan sözü, bazen cim haline kor; bazen de ha ve dal haline ( bu suretle de inkâr da bulunur). Gâh o sözü barış sözü yapar, gâh savaş sözü.

همچنین این باد را یزدان ما ** کرده بد بر عاد همچون اژدها

Yine böyle Tanrı’mız, bu rüzgârı Âd kavmine ejderha yaptığı halde,

باز هم آن باد را بر مومنان ** کرده بد صلح و مراعات و امان‌‌

Yine aynı rüzgârı; müminlere rahmet, hayat ve emniyet verici bir hale getirmişti.

گفت المعنی هو الله شیخ دین ** بحر معنیهای رب العالمین‌‌

Âlemlerin Rabbinin mânalar denizi olan bin Şeyhi, “ mâna Allah’dır” dedi.

جمله اطباق زمین و آسمان ** همچو خاشاکی در آن بحر روان‌‌

Bütün yerler, gökler; o yürüyen denizde, o can deryasında çör çöp gibidir.

حمله‌‌ها و رقص خاشاک اندر آب ** هم ز آب آمد به وقت اضطراب‌‌ 3340

Suda çör çöpün saldırması, oynaması, suyun dalgalanmasındandır.

چون که ساکن خواهدش کرد از مرا ** سوی ساحل افکند خاشاک را

İnat eder de onları hareketsiz bırakmayı dilerse kıyıya atıverir.

چون کشد از ساحلش در موج گاه ** آن کند با او که آتش با گیاه‌‌

Kıyıdan dalgalandığı yere, kendisine çekti mi... ateş, ota ne yaparsa deniz de onlara onu yapar (hepsini siler, süpürür, yok eder).

این حدیث آخر ندارد باز ران ** جانب هاروت و ماروت ای جوان‌‌

Bu söze de son yoktur. Ey genç sen yine Hârût Mârût hikâyesine dön.

باقی قصه‌‌ی هاروت و ماروت و نکال و عقوبت ایشان هم در دنیا به چاه بابل‌‌

Hârût, Mârût hikâyesinin sonu ve onların, dünyada Bâbil Kuyusunda cezalandırılmaları

چون گناه و فسق خلقان جهان ** می‌‌شدی بر هر دو روشن آن زمان‌‌

Bu iki melek, cihan halkının günahını, kötülüğünü görünce,

دست‌‌خاییدن گرفتندی ز خشم ** لیک عیب خود ندیدندی به چشم‌‌ 3345

Hiddetlerinden ellerini ısırıyorlardı. Fakat gözleriyle kendi ayıplarını görmüyorlardı.

خویش در آیینه دید آن زشت مرد ** رو بگردانید از آن و خشم کرد

Bir çirkin, aynada kendisini görünce yüzünü çevirmiş, kızmış.

خویش بین چون از کسی جرمی بدید ** آتشی در وی ز دوزخ شد پدید

Kendisini gören kendisini beğenen; birisinde bir suç gördü mü...İçinde cehennemden daha şiddetli bir ateş parlar.

حمیت دین خواند او آن کبر را ** ننگرد در خویش نفس گبر را

O, bu kibre din gayreti adını takar; kendi kâfir nefsini görmez.

حمیت دین را نشانی دیگر است ** که از آن آتش جهانی اخضر است‌‌

Din gayretinin başka alâmeti vardır. O ateşten bütün bir dünya yeşerir, hayat bulur.

گفت حقشان گر شما روشان‌‌گرید ** در سیه کاران مغفل منگرید 3350

Tanrı; Hârût’la Mârût’a “ Eğer siz, nurdan yaratılmış, mâsum melekseniz aldanmış, ziyankâr suçluları görmeyin.

شکر گویید ای سپاه و چاکران ** رسته‌‌اید از شهوت و از چاک ران‌‌

Ey gökyüzünün askerleri, benim kullarım! Şükredin ki şehvetten ve cinsi temayülden kurtulmuşsunuz.

گر از آن معنی نهم من بر شما ** مر شما را بیش نپذیرد سما

Eğer size de şehvet versem, artık gök, sizi kabul etmez.

عصمتی که مر شما را در تن است ** آن ز عکس عصمت و حفظ من است‌‌

Sizdeki mâsumluk, benim ismetimin, benim korumamın aksindendir.

آن ز من بینید نز خود هین و هین ** تا نچربد بر شما دیو لعین‌‌

O mâsumluğu benden bilin, kendinizden değil. Kendinize gelin, kendinize... Lânetlenmiş Şeytan, size galip gelmesin” dedi.

آن چنان که کاتب وحی رسول ** دید حکمت در خود و نور اصول‌‌ 3355

Nitekim Peygamberin vahiy kâtibi de hikmeti kendisinde gördü, kendine de vahiy geliyor zannetti.

خویش را هم صوت مرغان خدا ** می‌‌شمرد آن بد صفیری چون صدا

Tanrı kuşlarının sesi, kendinde de var sandı, o kötü ıslık, o kuşların sesi gibi güzeldir zannına düştü.

لحن مرغان را اگر واصف شوی ** بر مراد مرغ کی واقف شوی‌‌

Sen, kuşların seslerini övüp dururken nereden kuşun muradını anlayacaksın.

گر بیاموزی صفیر بلبلی ** تو چه دانی کاو چه دارد با گلی‌‌

Bülbülün sesini öğrensen, tanısan da gül ile ne yapıyor, ne işi var? Nereden bileceksin?

ور بدانی باشد آن هم از گمان ** چون ز لب جنبان گمانهای کران‌‌

Kıyas ve şüphe yoluyla bildiğini farz edelim... O biliş sağırların, dudak oynamasından anladıkları kadar bir anlayış ve bilişten ibarettir.

به عیادت رفتن کر بر همسایه‌‌ی رنجور خویش‌‌

Sağırın hasta komşusuna hatır sormaya gidişi

آن کری را گفت افزون مایه‌‌ای ** که ترا رنجور شد همسایه‌‌ای‌‌ 3360

Anlayışlı, hal hatır, yol yordam bilen birisi bir sağıra “ komşun hasta” diye haber verdi.

گفت با خود کر که با گوش گران ** من چه دریابم ز گفت آن جوان‌‌

Sağır, kendi kendisine dedi ki: “ Bu sağır kulakla ben onun sözünü nereden anlayacağım.

خاصه رنجور و ضعیف آواز شد ** لیک باید رفت آن جا نیست بد

Hele hasta olur, sesi pek çıkmazsa... Fakat mutlaka da gitmek lâzım.

چون ببینم کان لبش جنبان شود ** من قیاسی گیرم آن را هم ز خود

Dudağını oynar görünce ne dediğini kıyas yoluyla kendiliğinden düşünür, bulurum.

چون بگویم چونی ای محنت کشم ** او بخواهد گفت نیکم یا خوشم‌‌

Ey benim mihnete düşmüş dostum, nasılsın? Derim. O, elbette iyiyim, yahut hoşum, diyecek.

من بگویم شکر چه خوردی ابا ** او بگوید شربتی یا ماشبا 3365

Şükürler olsun diye cevap verir, ne çorbası yedin diye sorarım. O meselâ, mercimek çorbası diye cevap verir.

من بگویم صحه نوشت کیست آن ** از طبیبان پیش تو گوید فلان‌‌

Afiyet olsun der, hekimlerden kim geliyor, kendini hangisine tedavi ettiriyorsun? derim.

من بگویم بس مبارک پاست او ** چون که او آمد شود کارت نکو

O, filan deyince derim ki: ayağı çok kutludur. Geldi mi işin yoluna girdi demektir.

پای او را آزمودستیم ما ** هر کجا شد می‌‌شود حاجت روا

Biz de onun kademini denedik. Nerede vardıysa dilek hâsıl oldu.”

این جوابات قیاسی راست کرد ** پیش آن رنجور شد آن نیک مرد

O iyi adam, kıyas yoluyla tasarladığı bu cevapları düzüp koşarak hastaya hal hatır sormaya gitti.

گفت چونی گفت مردم گفت شکر ** شد از این رنجور پر آزار و نکر 3370

“Nasılsın “dedi. Hasta “öldüm” deyince dedi ki: “ Çok şükür!” Hasta, bu sözden hiddetlendi, canı pek sıkıldı.