گردش این قالب همچون سپر ** هست از روح مستر ای پسر

Oğul, siper gibi olan bu kalıbın dönüşü, hareketi de gizli ruhtandır.

گردش این باد از معنی اوست ** همچو چرخی کان اسیر آب جوست‌‌

Bu rüzgârın hareketi onun mânasından ( o suretle zâhir olan mânadan, Tanrı kudretinden) dir değirmen çarkına benzer; çark, ırmak suyunun esiridir.

جر و مد و دخل و خرج این نفس ** از که باشد جز ز جان پر هوس‌‌

Bu nefesin alınıp verilmesi, girip çıkması da hevesli candan başka kimdendir?

گاه جیمش می‌‌کند گه حا و دال ** گاه صلحش می‌‌کند گاهی جدال‌‌ 3335

Can, o nefesi, nefesle çıkan sözü, bazen cim haline kor; bazen de ha ve dal haline ( bu suretle de inkâr da bulunur). Gâh o sözü barış sözü yapar, gâh savaş sözü.

همچنین این باد را یزدان ما ** کرده بد بر عاد همچون اژدها

Yine böyle Tanrı’mız, bu rüzgârı Âd kavmine ejderha yaptığı halde,

باز هم آن باد را بر مومنان ** کرده بد صلح و مراعات و امان‌‌

Yine aynı rüzgârı; müminlere rahmet, hayat ve emniyet verici bir hale getirmişti.

گفت المعنی هو الله شیخ دین ** بحر معنیهای رب العالمین‌‌

Âlemlerin Rabbinin mânalar denizi olan bin Şeyhi, “ mâna Allah’dır” dedi.

جمله اطباق زمین و آسمان ** همچو خاشاکی در آن بحر روان‌‌

Bütün yerler, gökler; o yürüyen denizde, o can deryasında çör çöp gibidir.

حمله‌‌ها و رقص خاشاک اندر آب ** هم ز آب آمد به وقت اضطراب‌‌ 3340

Suda çör çöpün saldırması, oynaması, suyun dalgalanmasındandır.

چون که ساکن خواهدش کرد از مرا ** سوی ساحل افکند خاشاک را

İnat eder de onları hareketsiz bırakmayı dilerse kıyıya atıverir.

چون کشد از ساحلش در موج گاه ** آن کند با او که آتش با گیاه‌‌

Kıyıdan dalgalandığı yere, kendisine çekti mi... ateş, ota ne yaparsa deniz de onlara onu yapar (hepsini siler, süpürür, yok eder).

این حدیث آخر ندارد باز ران ** جانب هاروت و ماروت ای جوان‌‌

Bu söze de son yoktur. Ey genç sen yine Hârût Mârût hikâyesine dön.

باقی قصه‌‌ی هاروت و ماروت و نکال و عقوبت ایشان هم در دنیا به چاه بابل‌‌

Hârût, Mârût hikâyesinin sonu ve onların, dünyada Bâbil Kuyusunda cezalandırılmaları

چون گناه و فسق خلقان جهان ** می‌‌شدی بر هر دو روشن آن زمان‌‌

Bu iki melek, cihan halkının günahını, kötülüğünü görünce,

دست‌‌خاییدن گرفتندی ز خشم ** لیک عیب خود ندیدندی به چشم‌‌ 3345

Hiddetlerinden ellerini ısırıyorlardı. Fakat gözleriyle kendi ayıplarını görmüyorlardı.

خویش در آیینه دید آن زشت مرد ** رو بگردانید از آن و خشم کرد

Bir çirkin, aynada kendisini görünce yüzünü çevirmiş, kızmış.

خویش بین چون از کسی جرمی بدید ** آتشی در وی ز دوزخ شد پدید

Kendisini gören kendisini beğenen; birisinde bir suç gördü mü...İçinde cehennemden daha şiddetli bir ateş parlar.

حمیت دین خواند او آن کبر را ** ننگرد در خویش نفس گبر را

O, bu kibre din gayreti adını takar; kendi kâfir nefsini görmez.

حمیت دین را نشانی دیگر است ** که از آن آتش جهانی اخضر است‌‌

Din gayretinin başka alâmeti vardır. O ateşten bütün bir dünya yeşerir, hayat bulur.

گفت حقشان گر شما روشان‌‌گرید ** در سیه کاران مغفل منگرید 3350

Tanrı; Hârût’la Mârût’a “ Eğer siz, nurdan yaratılmış, mâsum melekseniz aldanmış, ziyankâr suçluları görmeyin.

شکر گویید ای سپاه و چاکران ** رسته‌‌اید از شهوت و از چاک ران‌‌

Ey gökyüzünün askerleri, benim kullarım! Şükredin ki şehvetten ve cinsi temayülden kurtulmuşsunuz.

گر از آن معنی نهم من بر شما ** مر شما را بیش نپذیرد سما

Eğer size de şehvet versem, artık gök, sizi kabul etmez.

عصمتی که مر شما را در تن است ** آن ز عکس عصمت و حفظ من است‌‌

Sizdeki mâsumluk, benim ismetimin, benim korumamın aksindendir.

آن ز من بینید نز خود هین و هین ** تا نچربد بر شما دیو لعین‌‌

O mâsumluğu benden bilin, kendinizden değil. Kendinize gelin, kendinize... Lânetlenmiş Şeytan, size galip gelmesin” dedi.

آن چنان که کاتب وحی رسول ** دید حکمت در خود و نور اصول‌‌ 3355

Nitekim Peygamberin vahiy kâtibi de hikmeti kendisinde gördü, kendine de vahiy geliyor zannetti.

خویش را هم صوت مرغان خدا ** می‌‌شمرد آن بد صفیری چون صدا

Tanrı kuşlarının sesi, kendinde de var sandı, o kötü ıslık, o kuşların sesi gibi güzeldir zannına düştü.

لحن مرغان را اگر واصف شوی ** بر مراد مرغ کی واقف شوی‌‌

Sen, kuşların seslerini övüp dururken nereden kuşun muradını anlayacaksın.

گر بیاموزی صفیر بلبلی ** تو چه دانی کاو چه دارد با گلی‌‌

Bülbülün sesini öğrensen, tanısan da gül ile ne yapıyor, ne işi var? Nereden bileceksin?

ور بدانی باشد آن هم از گمان ** چون ز لب جنبان گمانهای کران‌‌

Kıyas ve şüphe yoluyla bildiğini farz edelim... O biliş sağırların, dudak oynamasından anladıkları kadar bir anlayış ve bilişten ibarettir.

به عیادت رفتن کر بر همسایه‌‌ی رنجور خویش‌‌

Sağırın hasta komşusuna hatır sormaya gidişi

آن کری را گفت افزون مایه‌‌ای ** که ترا رنجور شد همسایه‌‌ای‌‌ 3360

Anlayışlı, hal hatır, yol yordam bilen birisi bir sağıra “ komşun hasta” diye haber verdi.

گفت با خود کر که با گوش گران ** من چه دریابم ز گفت آن جوان‌‌

Sağır, kendi kendisine dedi ki: “ Bu sağır kulakla ben onun sözünü nereden anlayacağım.

خاصه رنجور و ضعیف آواز شد ** لیک باید رفت آن جا نیست بد

Hele hasta olur, sesi pek çıkmazsa... Fakat mutlaka da gitmek lâzım.

چون ببینم کان لبش جنبان شود ** من قیاسی گیرم آن را هم ز خود

Dudağını oynar görünce ne dediğini kıyas yoluyla kendiliğinden düşünür, bulurum.

چون بگویم چونی ای محنت کشم ** او بخواهد گفت نیکم یا خوشم‌‌

Ey benim mihnete düşmüş dostum, nasılsın? Derim. O, elbette iyiyim, yahut hoşum, diyecek.

من بگویم شکر چه خوردی ابا ** او بگوید شربتی یا ماشبا 3365

Şükürler olsun diye cevap verir, ne çorbası yedin diye sorarım. O meselâ, mercimek çorbası diye cevap verir.

من بگویم صحه نوشت کیست آن ** از طبیبان پیش تو گوید فلان‌‌

Afiyet olsun der, hekimlerden kim geliyor, kendini hangisine tedavi ettiriyorsun? derim.

من بگویم بس مبارک پاست او ** چون که او آمد شود کارت نکو

O, filan deyince derim ki: ayağı çok kutludur. Geldi mi işin yoluna girdi demektir.

پای او را آزمودستیم ما ** هر کجا شد می‌‌شود حاجت روا

Biz de onun kademini denedik. Nerede vardıysa dilek hâsıl oldu.”

این جوابات قیاسی راست کرد ** پیش آن رنجور شد آن نیک مرد

O iyi adam, kıyas yoluyla tasarladığı bu cevapları düzüp koşarak hastaya hal hatır sormaya gitti.

گفت چونی گفت مردم گفت شکر ** شد از این رنجور پر آزار و نکر 3370

“Nasılsın “dedi. Hasta “öldüm” deyince dedi ki: “ Çok şükür!” Hasta, bu sözden hiddetlendi, canı pek sıkıldı.

کین چه شکر است او مگر با ما بد است ** کر قیاسی کرد و آن کژ آمده ست‌‌

“ Bu ne biçim şükür? O bizim kötülüğümüzü istiyormuş, anlaşıldı” diye düşündü. Sağır bir sözdür, tasarladı ama yanlış düştü.

بعد از آن گفتش چه خوردی گفت زهر ** گفت نوشت باد افزون گشت قهر

Sonra “Ne yedin ?diye sorunca hasta “Zehir” dedi. Sağır “ Afiyet olsun” der demez hastanın kahırlanması fazlalaştı.

بعد از آن گفت از طبیبان کیست او ** کاو همی‌‌آید به چاره پیش تو

Sağır, bundan sonra da “ Tedavi için hekimlerden kim geliyor?” diye sordu.

گفت عزراییل می‌‌آید برو ** گفت پایش بس مبارک شاد شو

Hasta “ Hadi be, defol, Azrail geliyor!” diye cevap verdi. Sağır “ Ayağı pek kutludur, sevin, neşelen!”dedi.

کر برون آمد بگفت او شادمان ** شکر کش کردم مراعات این زمان‌‌ 3375

Sağır; şükür, böyle bir zamanda hal hatır sorup komşuluk hakkını gözettim diye sevinerek dışarı çıktı.

گفت رنجور این عدوی جان ماست ** ما ندانستیم کاو کان جفاست‌‌

Hasta ise “Bu, bizim canımıza düşmanmış, onun cefa madeni olduğunu bilmiyormuşuz” diyordu.

خاطر رنجور جویان صد سقط ** تا که پیغامش کند از هر نمط

Hatırına yüz türlü kötü şeyler geliyor, ona türlü ,türlü haber göndermeyi kuruyordu.

چون کسی کاو خورده باشد آش بد ** می‌‌بشوراند دلش تا قی کند

Kötü bir yemek yiyenin o yemeği kusuncaya kadar gönlü bulanır.

کظم غیظ این است آن را قی مکن ** تا بیابی در جزا شیرین سخن‌‌

İşte hiddeti yenmek budur; onu kusma ki karşılık tatlı sözler duyasın.

چون نبودش صبر می‌‌پیچید او ** کاین سگ زن روسپی حیز کو 3380

Sabrı olmadığı için hasta kıvranmakta, “ nerede bu kötü sözlü köpek ki.

تا بریزم بر وی آن چه گفته بود ** کان زمان شیر ضمیرم خفته بود

Söylediklerinin hepsine karşılık vereyim. O zaman tamamı ile hastaydım, aslan gibi olan aklım uyumuştu, hatırıma bir şey gelmedi.